ویکی‌پدیا

کتاب مقدس: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
InternetArchiveBot (بحث | مشارکت‌ها)
ربات‌ها
۴۸۵٬۱۲۷ ویرایش‌ها
نجات ۲ منبع و علامت‌زدن ۰ به‌عنوان مرده.) #IABot (v2.0.8
ابرابزار
خط ۱۰:
یهودیان تنها عهد عتیق را به‌عنوان [[کتاب آسمانی]] قبول دارند، اما بیشتر مسیحیان کل کتاب را به‌عنوان کتاب آسمانی پذیرفته‌اند. برخی از فرقه‌ها که خود را مسیحی می‌خوانند، عهد عتیق را به‌عنوان کتاب مقدس قبول ندارند و آن را تحریف‌شده می‌دانند. «بوگومیل‌ها» از این دسته‌اند<ref>{{پی‌دی‌اف|[http://shahbazi.org/Articles/Islam.pdf راز گسترش تمدن اسلامی در اروپا]}}، عبدالله شهبازی، ص۳.</ref> که از نظر تعریف عبارت «مسیحی» در مورد مسیحی بودن این فرقه باید تردید داشت، زیرا کتاب‌های عهد جدید، همگی بر پایهٔ کتاب‌های عهد عتیق و مسیحیت رسمی از قرن اول میلادی همواره کتب عهدعتیق را متن مقدس دانسته‌است.
 
== عهد عتیقتنخ ==
{{اصلی|عهد عتیقتنخ}}
{{عهد عتیق}}نسخه مورد اجماع [[تنخ]] به «متون ماسوری» معروف است که قدیمی‌ترین نسخه آن متعلق به قرن نهم میلادی است.<ref>A 7th-century fragment containing the Song of the Sea (Exodus 13:19–16:1) is one of the few surviving texts from the "silent era" of Hebrew biblical texts between the Dead Sea Scrolls and the [[Aleppo Codex]]. See [https://archive.today/20120527082242/http://fr.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1178708654713&pagename=JPost/JPArticle/ShowFull "Rare scroll fragment to be unveiled," Jerusalem Post, May 21, 2007].</ref> نام تنخ ({{Script/Hebrew|תנ"ך}}) با استفاده از حروف اول تورات (شریعت)، [[کتب انبیاء|نوییم]] (انبیا) و [[مکتوبات (تنخ)|کتوویم]] (مکتوبات) شکل گرفته‌است. بیشتر بخش‌های تنخ به [[عبری توراتی|عبری]] نوشته شده‌اند اما برخی بخش‌ها (قسمت‌هایی در کتب عزرا، ارمیا و دانیال) به [[زبان آرامی|آرامی]] هستند.<ref name="Driver2">[[Sir Godfrey Driver]]. "Introduction to the Old Testament of the New English Bible." Web: 30 November 2009</ref>
نام این بخش از کتاب مقدس، یعنی «عهد عتیق»، برخلاف معنایی که از کلمهٔ «عهد» در [[زبان فارسی]] برداشت شده (یعنی عهد به مفهوم یک دورهٔ زمانی)، به‌معنای «دورهٔ کهن» نیست. این عبارت به معنی دقیق به عهد و پیمانی اشاره می‌کند که خداوند با ابراهیم بست. مفهوم کلی این پیمان این بود که خداوند او را انتخاب کرد تا نخستین [[انسان]] پس از آدم باشد که با او ارتباط نزدیک برقرار می‌نماید و او نیز به [[خداوند]] ایمان آورد. خداوند همچنین وعدهٔ ازدیاد [[نسل]] را به وی داد که مدتی بعد توسط اسحاق عملی شد. خداوند همچنین نشانه‌ای برای این عهد و پیمان مقرر کرد که آن بریدن قسمتی از پوست اضافی [[آلت تناسلی مردانه]] ([[ختنه]]) در فرزندان ذکور نسل ابراهیم است. این بخش از ''کتاب مقدس'' شامل: شرح چگونگی خلقت جهان و نوع بشر و سپس شرح زندگی و ارتباطات روحانی نخستین [[پیامبران]] از ابراهیم به بعد است.
 
این بخش با [[کتاب پیدایش]] شروع می‌شود و پس از چند بخش که حاوی توضیحات کلی در مورد زندگی پیامبران پس از ابراهیم است، کتاب تورات و سپس کتب پیامبران پس از موسی را شامل می‌شود. دو بخش متفاوت نیز در کتاب عهد عتیق وجود دارد که به اشعار دو پیامبر یعنی داوود و سلیمان نبی می‌پردازد. این دو کتاب به ترتیب «مزامیر داوود» و «امثال سلیمان» نام دارند. بخش قابل توجهی از اشارات به آمدن مسیح در آینده، در کتاب «مزامیر داوود» - که حاوی گفتگوی [[داوود نبی]] با خداوند و نیز سخنانی که داوود به هدایت روح خداوند می‌گوید (در قالب بیش از ۵۰۰ قطعه شعری)- آمده‌است. عهد عتیق شامل ۳۹ کتاب است.
=== تورات ===
{{Main|تورات}}
[[File:Köln-Tora-und-Innenansicht-Synagoge-Glockengasse-040.JPG|thumb|نسخه‌ای از تورات در شهر کلن]]
نوشتن [[تورات]] (תּוֹרָה) که به «اسفار پنج‌گانه» نیز معروف است،<ref>[[iarchive:ISBN 9780393064933/page/647|<!-- quote=Pentateuch from Greek meaning "five scroll-cases. -->]] The Restored New Testament: A New Translation with Commentary, Including the Gnostic Gospels Thomas, Mary, and Judas by [[Willis Barnstone]] – W. W. Norton & Company. p. 647</ref> به صورت سنتی به [[موسی]] منسوب بوده<ref name="Pentateuch">"Pentateuch". Cross, F. L. , ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005</ref> اما از قرن نوزدهم محققانی مثل [[یولیوس ولهاوزن]] آن را زیر سوال بردند و به این مسئله اشاره کردند که تورات میان قرون نهم تا پنجم قبل از میلاد با استفاده از اسناد قدیمی‌تر ([[فرضیه مستند]]) شکل گرفته‌است.<ref name="Pentateuch"/> امروزه مورد توافق محققان است که تورات توسط چندین نویسنده مختلف در [[شاهنشاهی هخامنشی|دوره هخامنشی]] نوشته شده‌است.{{sfn|Coogan|Brettler|Newsom|2007|p=xxiii}}<ref>{{پک|Van Seters|2002|ک=The Biblical World|زبان=en|ص=196}}</ref><ref>{{پک|Cosgrove|2004|ک=The Meanings We Choose|ص=168|زبان=en}}</ref>
 
تورات فعلی از پنج کتاب تشکیل شده‌است؛ محققان در این زمینه نیز توافق نظر دارند که چهار کتاب اول آن، در روندی مستقل از کتاب پنجم شکل گرفته‌اند.{{sfn|Knight|1995|pp=۶۵–۶۶}} کتاب‌های تورات از این قرار است:
* [[سفر پیدایش|پیدایش]]، ''بریشیث'' (בראשית)
* [[سفر خروج|خروج]]، ''شموت'' (שמות)
* [[سفر لاویان|لاویان]]، ''ویکره'' (ויקרא)
* [[سفر اعداد|اعداد]]، ''بمیدبر'' (במדבר)
* [[سفر تثنیه|تثنیه]]، ''دوریم'' (דברים)
 
یازده باب ابتدایی پیدایش روند [[روایت آفرینش|خلقت جهان]] و رابطه [[یهوه]] با بشریت در آغاز (مثل نابودی انسان‌ها در جریان طوفان [[نوح]]) را توضیح می‌دهد. احتمالاً این ۱۱ باب را در دوره متاخرتر به کتاب افزوده‌اند تا نقش مقدمه کتاب را داشته باشد.<ref>{{پک|Gmirkin|2006|ک=Berossus and Genesis, Manetho and Exodus|ص=240–241|زبان=en}}</ref> ۳۹ باب بعدی پیدایش، به روایت عهدی که میان یهوه و نیاکان اسرائیل ([[ابراهیم]]، [[اسحاق]]، [[یعقوب]] و [[بنی‌اسرائیل|فرزندان اسرائیل]] به خصوص [[یوسف]]) بسته شد، می‌پردازد. توضیح می‌دهد که چگونه یهوه به ابراهیم دستور داد خانه و خانواده خودش در شهر اور را ترک کند تا در [[کنعان]] ساکن شود و چگونه فرزندان اسرائیل راهی مصر شدند. چهار کتاب دیگر، داستان [[موسی]] که گفته شده قرن‌ها بعد از نیاکان اسرائیل زیست را روایت می‌کنند. موسی در این کتب، بنی‌اسرائیل را [[خروج بنی‌اسرائیل از مصر|از بندگی در مصر می‌رهاند]] و آنان را به کوه سینا رهبری می‌کند تا آنجا از نو با یهوه عهد ببندند. سرانجام در بیابان سرگردان می‌شوند تا نسل تازه‌ای که حاضر است در حمله به کنعان ([[سرزمین موعود|ارض موعود]]) شرکت کند، متولد شود. تورات با مرگ موسی به پایان می‌رسد.<ref>[https://books.google.com/books?id=AzZlANCOIRgC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Seymour+Rossel%22#v=onepage][[Seymour Rossel]](2007). {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200727113354/https://books.google.com/books?id=AzZlANCOIRgC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Seymour+Rossel%22#v=onepage|date=27 July 2020}} ''The Torah: Portion by Portion'', p. 355. Torah Aura Productions, CA. Retrieved 31 August 2019.</ref> محققان اتفاق نظر دارند که داستان از خروج بنی‌اسرائیل از مصر از نظر تاریخی صحیح نیست زیرا بنی‌اسرائیل در کنعان شکل گرفته‌اند و ریشه‌های کنعانی دارند.{{sfn|Grabbe|2017|p=36}}{{sfn|Moore|Kelle|2011|p=81}}{{sfn|Meyers|2005|pp=۶–۷}}
 
=== نوییم ===
{{Main|نوییم}}
[[کتب انبیاء|نوییم]] ({{lang-he|נְבִיאִים|translit=Nəḇî'îm}}، به معنای انبیاء) دومین قسمت تنخ است. نوییم به دو بخش تقسیم می‌شود: انبیای متقدم و انبیای متاخر. انبیای متقدم حاوی [[کتاب یوشع|کتب یوشع]]، [[کتاب داوران|داوران]]، [[کتاب‌های سموئیل|سموئیل]] و [[کتب پادشاهان|پادشاهان]] است. انبیای متاخر نیز شامل [[کتاب اشعیا|اسفار اشعیا]]، [[کتاب ارمیا|ارمیا]]، [[سفر حزقیال|حزقیال]] و [[پیامبران کهین|۱۲ پیامبر صغیر]] است.
 
نوییم حاوی روایت ظهور شکل‌گیری [[پادشاهی اسرائیل (پادشاهی متحد)|پادشاهی عبرانیان]] و تقسیم آن به دو بخش [[پادشاهی یهودا]] و [[پادشاهی شمالی اسرائیل]] است و به منازعات اسرائیلیان و دیگر ملل و همچنین جنگ‌های داخلی میان بنی‌اسرائیل (به خصوص بین پرستندگان یهوه و پرستندگان خدایان خارجی)<ref>[[Yehezkel Kaufmann]] "Israel In Canaan" in ''Great Ages and Ideas of the Jewish People'' edited by Leo Schwartz, The Modern Library. "The fight against Baal was initiated by the prophets" 54</ref><ref>George Savran "I and II Kings" in ''The Literary Guide to the Bible'' edited by [[Robert Alter]] and [[Frank Kermode]]. "Each king is judged either good or bad in black-and-white terms, according to whether or not he "did right" or "did evil" in the sight of the Lord. This evaluation is not reflective of the well-being of the nation, of the king's success or failure in war, or of the moral climate of the times, but rather the state of cultic worship during his reign. Those kings who shun idolatry and enact religious reforms are singled out for praise, and those who encourage pagan practices are denounced." 146</ref> می‌پردازد و اعمال ناعادلانه رهبران بنی‌اسرائیل را نقد می‌کند که در این انتقادات، انبیاء نقشی اساسی دارند.<ref>[[Yehezkel Kaufmann]] "The Age of Prophecy" in ''Great Ages and Ideas of the Jewish People'' edited by Leo Schwartz, The Modern Library. "The immediate occasion of the rise of the new prophecy was the political and social ruin caused by the wars with Israel's northerly neighbor, Aram, which continued for more than a century. They raged intensely during the reign of Ahab, and did not end until the time of Jeroboam II (784–744). While the nation as a whole was impoverished, a few&nbsp;– apparently of the royal officialdom&nbsp;– grew wealthy as a result of the national calamity. Many of the people were compelled to sell their houses and lands, with the result that a sharp social cleavage arose: on the one hand a mass of propertyless indigents, on the other a small circle of the rich. A series of disasters struck the nation&nbsp;– drought, famine, plagues, death and captivity (Amos 4: 6–11), but the greatest disaster of all was the social disintegration due to the cleavage between the poor masses and the wealthy, dissolute upper class. The decay affected both Judah and Israel … High minded men were appalled at this development. Was this the people whom YHWH had brought out of Egypt, to whom He had given the land and a law of justice and right? it seemed as if the land was about to be inherited by the rich, who would squander its substance in drunken revelry. it was this dissolution that brought the prophetic denunciations to white heat." 57–58</ref><ref>[[Abraham Joshua Heschel]] 1955 ''The Prophets'' Harper and Row: "What manner of man is the prophet? A student of philosophy who runs from the discourses of the great metaphysicians to the orations of the prophets may feel as if he were going from the realm of the sublime to an area of trivialities. Instead of dealing with the timeless issues of being and becoming, of matter and form, of definitions and demonstrations, he is thrown into orations about widows and orphans, about the corruption of judges and affairs of the market place. Instead of showing us a way through the elegant mansions of the mind, the prophets take us to the slums. The world is a proud place, full of beauty, but the prophets are scandalized, and rave as if the whole world were a slum. They make much ado about paltry things, lavishing excessive language upon trifling subjects. What if somewhere in ancient Palestine poor people have not been treated properly by the rich? .... Indeed, the sorts of crimes and even the amount of delinquency that fill the prophets of Israel with dismay do not go beyond that which we regard as normal, as typical ingredients of social dynamics. To us a single act of injustice&nbsp;– cheating in business, exploitation of the poor – is slight; to the prophets, a disaster. To us an injustice is injurious to the welfare of the people; to the prophets it is a deathblow to existence; to us an episode; to them, a catastrophe, a threat to the world." 3–4</ref><ref>Joel Rosenberg "I and II Samuel" in ''The Literary Guide to the Bible'' edited by [[Robert Alter]] and [[Frank Kermode]]. "Samuel is thus a work of national self-criticism. It recognizes that Israel would not have survived, either politically or culturally, without the steadying presence of a dynastic royal house. But it makes both that house and its subjects answerable to firm standards of prophetic justice&nbsp;– not those of cult prophets or professional ecstatics, but of morally upright prophetic leaders in the tradition of Moses, Joshua, Deborah, Gideon, and others ..." 141</ref> نوییم نهایتاً با فتح پادشاهی اسرائیل توسط [[امپراتوری آشوری نو|آشوری‌ها]] و فتح پادشاهی یهودا توسط [[امپراتوری بابل نو|بابل]] و تخریب [[پرستش‌گاه اورشلیم|معبد اورشلیم]] به پایان می‌رسد.
 
; انبیای متقدم
روایت انبیای متقدم از زمان مرگ موسی و انتخاب [[یوشع بن نون|یوشع]] به جانشینی او آغاز می‌شود؛ یوشع سپس بنی‌اسرائیل را در حمله به ارض موعود رهبری می‌کند. این بخش نهایتاً با آزادی آخرین پادشاه یهودا از زندان بابلیان به پایان می‌رسد.
* فتح کنعان به رهبری یوشع (در [[کتاب یوشع]])
* تقلای اسرائیلیان برای مالکیت بر ارض موعود (در [[کتاب داوران]])
* درخواست بنی‌اسرائیل از یهوه برای اینکه به ایشان پادشاهی دهد که در مواجهه با دشمنان مالکیت ارض موعود را از دست ندهند (در [[کتاب‌های سموئیل|کتب سموئیل]])
* حکومت اسرائیلیان بر ارض موعود تحت سلطنت پادشاهان [[سلسله داوود]]؛ نهایتاً فتح سرزمین توسط خارجیان و اسارت تبعید یهودیان به بابل (در [[کتب پادشاهان]])
 
; انبیای متاخر
انبیای متاخر به دو بخش تقسیم شده‌اند؛ [[پیامبر مهین|انبیای کبیر]] به نام‌های [[اشعیا]]، [[ارمیا (پیامبر)|ارمیا]]، [[حزقیال]] و [[دانیال]] و انبیای صغیر که در یک کتاب است اما در [[عهد عتیق]] مسیحی به دوازده کتاب تقسیم شده‌است. فهرست انبیای صغیر از این قرار است:
* [[کتاب هوشع|هوشع]] (הושע)
* [[کتاب یوئیل|یوئیل]] (יואל)
* [[کتاب عاموس|عاموس]] (עמוס)
* [[کتاب عوبدیا|عوبدیا]] (עבדיה)
* [[کتاب یونس|یونس]] (יונה)
* [[کتاب میکاه|میکاه]] (מיכה)
* [[کتاب ناحوم|ناحوم]] (נחום)
* [[کتاب حبقوق|حبقوق]] (חבקוק)
* [[کتاب صفنیا|صفنیا]] (צפניה)
* [[کتاب حجی|حجی]] (חגי)
* [[کتاب زکریا|زکریا]] (זכריה)
* [[کتاب ملاکی|ملاکی]] (מלאכי)
 
=== کتوویم ===
{{Main|کتوویم}}
[[مکتوبات (تنخ)|کتوویم]] (כְּתוּבִים‎) سومین و آخرین بخش تنخ است. باور [[یهودیان]] بر این است که کتوویم تحت نظارت روح‌القدس نوشته شده اما اهمیت آن‌ها از کتب انبیا کمتر است.<ref>[[Jacob Neusner|Neusner, Jacob]], The Talmud Law, Theology, Narrative: A Sourcebook. University Press of America, 2005</ref> کتوییم شامل [[مزامیر]]، [[امثال سلیمان]]، [[سفر ایوب|ایوب]]، [[غزل غزل‌های سلیمان|غزل غزل‌ها]]، [[کتاب روت|روت]]، [[کتاب مراثی|مراثی]]، [[کتاب جامعه|جامعه]]، [[کتاب استر|استر]]، [[کتاب دانیال|دانیال]]، [[کتاب عزرا|عزرا–]][[کتاب نحمیا|نحمیا]] و [[کتب تواریخ|تواریخ]] است.<ref>[http://www.beitemet.com/index.php?option=com_content&view=article&id=10:ketuvim&catid=39:about-the-bible&Itemid=57&fontstyle=f-smaller] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170123074217/http://www.beitemet.com/index.php?option=com_content&view=article&id=10:ketuvim&catid=39:about-the-bible&Itemid=57&fontstyle=f-smaller|date=23 January 2017}} Ketuvim כְּתוּבִים 30 July 2008</ref><ref name="Coogan2009">Coogan, Michael D. ''A Brief Introduction to the Old Testament: the Hebrew Bible in its Context.'' Oxford University Press. 2009; p. 5</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=9NUejG2IGPMC&printsec=frontcover#v=onepage] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150906085337/https://books.google.com/books?id=9NUejG2IGPMC&printsec=frontcover#v=onepage|date=6 September 2015}} The Babylonian Talmud, Vol. 7 of 9: Tract Baba Bathra (Last Gate) translated by Michael L. Rodkinson, first published 1918 – published 2008 by Forgotten Books, p. 53</ref>
 
== عهد جدید ==
{{اصلی|انجیل}}
 
نام این بخش<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.kalameh.com/Pages/ArticleDetails.aspx?ArticleId=918 |عنوان=عهد جدید |بازبینی=6 سپتامبر 2007 |archive-date=28 اوت 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070828084339/http://www.kalameh.com/Pages/ArticleDetails.aspx?ArticleId=918 }}</ref> به یک پیمان اشاره دارد که آغازگر دورهٔ جدیدی از ارتباط خداوند با انسان است. خداوند طبق این پیمان شریعتی را که از طریق موسی عطا کرده بود برداشت، و ایمان به مسیح را شرط بخشایش گناهان انسان و رستگاری او قرار داد. نشانه و در حقیقت اصل محوری این پیمان، بخشش کلیه گناهان به واسطهٔ قربانی شدن [[عیسی مسیح]] (یعنی صورت بشری خداوند) است. عهد جدید چهار انجیل کانن (متی، مرقس، لوقا، یوحنا) کتاب اعمال رسولان، نامه‌های رسولان مسیح و کتاب مکاشفه را در بر می‌گیرد. قدمت تمامی این آثار به قرن ۱ میلادی می‌رسد.<ref name="ReferenceA">P.H.D Darrell Bock/The missing Gospels/p.83</ref> پروفسور درل باک عهد جدید پژوه معاصر ارزش این متون را به دلیل نگارندگان آن‌ها و زمان نگارششان می‌داند.<ref name="ReferenceA"/>
 
=== انجیلهای چهارگانه ===
سطر ۳۴ ⟵ ۷۹:
 
=== نسخ خطی عهد جدید ===
[[پرونده:P46.jpg|بندانگشتی|چپ|180px|برگی از پاپیروس‌های چستربیتی که شامل دوم قرنتیان۱۱:۳۳–۱۲:۹ می‌باشد]]
در حال حاضر ۵۶۸۶ نسخه با زبان اصلی (یونانی) و در کل ۲۴۹۷۰ نسخهٔ خطی از عهد جدید موجود می‌باشند. پیترز([[فرانسیس ادواردز پیترز]]) اظهار می‌دارد که «اگر فقط سنت نسخ خطی را در نظر بگیریم، کتاب‌های که عهد جدید را تشکیل می‌دهند، بیش از هر کتاب دیگری در دوران باستان نسخه برداری شده و در گردش بوده‌است.»
هارولد گرینلی([[J. Harold. Greernlee]]) می‌نویسد: «تعداد نسخ خطی موجودِ عهد جدید به گونه‌ای حیرت‌انگیز بیش از هر اثر ادبی دوران باستان می‌باشد… در مقایسه با سایر آثار ادبی باستان، قدیمی‌ترین نسخه خطی موجودِ عهد جدید متعلق به دوره‌ای بسیار نزدیک تر به تاریخ نگارش متن اولیه می‌باشد.»
سطر ۴۵ ⟵ ۹۰:
== جستارهای وابسته ==
* [[نقد عهدین]]
* [[کتاب مقدس عبری]]
* [[کتب مقدس در اسلام]]
* [[ترجمه کتاب مقدس به فارسی]]
 
== پیوند به بیرون ==
سطر ۵۴ ⟵ ۹۹:
* [http://www.wordproject.org/bibles/audio/20_farsi/index.htm صوتی کتاب مقدس]
* [http://www.txt.ir/1388/10/18/ترجمه-فارسی-کتاب-مقدس/ کتاب مقدس (فارسی)]
* [http://www.crosswire.org/~refdoc/ ترجمه‌های فارسی قدیم، عصر جدید، هزاره نو، افغانی دری و نقشه‌های کتاب مقدس برای نرم‌افزار sword] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110205040019/http://www.crosswire.org/~refdoc/ |date=5۵ فوریه 2011 ۲۰۱۱}}
* [http://fa.sepehr.mohamadi.name/?p=56 عهد عتیق عبری و عهد جدید آرامی به خط فارسی برای نرم‌افزار sword] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090524033022/http://fa.sepehr.mohamadi.name/?p=56 |date=24۲۴ مه 2009 ۲۰۰۹}}
* [https://web.archive.org/web/20150113142921/http://www.god4u.ir/ مقایسه قرآن و کتاب مقدس]
 
{{عهد عتیق}}
{{اسفار کتاب مقدس}}
{{کتاب‌های مذهبی}}
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/کتاب_مقدس»