|
== آب‌وهوا ==
[[پرونده:Si-o-se Pol, Isfahan, Irán, 2016-09-19, DD 04-06 HDR.jpg|300px262x262px|بندانگشتی|چپ|نمایی در شب از [[سی‌وسه‌پل]] در بستر بی‌آبِ [[زاینده‌رود]].{{سخ}}در پی بحران کم‌آبی در ایران و با بحران کاهش ریزش برف و باران در سال‌های اخیر و تغییر و تحولاتی که در مسیر رودخانه زاینده‌رود ایجاد شده، آب این رودخانه قبل از رسیدن به [[اصفهان]] قطع می‌شود.]][[باران|بارش باران]] در ایران بسیار فصلی است و فقط یک فصل بارانی بین ماه‌های مهر و فروردین وجود دارد که باعث می‌شود زمین در بقیه سال بسیار خشک باشد. رودخانه‌های ایران دارای تغییرات بسیار شدید در فصل‌های مختلف هستند. به عنوان مثال، دبی [[کارون|رودخانه کارون]] در [[استان خوزستان|خوزستان]] در دوره‌های پرآبی ده برابر مقدار آن در در دوره‌های خشک است. در بسیاری از مناطق ممکن است هیچ بارشی وجود نداشته باشد تا اینکه طوفان‌های ناگهانی، همراه با بارندگی شدید، تقریباً باران کل سال را در چند روز بارش کند. کمبود آب با توزیع نابرابر آب افزایش می‌یابد. در نزدیکی دریای خزر، میزان بارندگی سالانه به‌طور متوسط حدود ۱۲۸۰ میلی‌متر است، اما در فلات مرکزی و مناطق پست در جنوب به ندرت از ۱۰۰ میلی‌متر عبور می‌کند.<ref name="Chapin">[http://countrystudies.us/iran/74.htm Helen Chapin Metz, ed. Iran: A Country Study.] Washington: GPO for the Library of Congress, 1987, Chapter "Water".</ref> حساسیت ایران به تغییرپذیری زیاد دما و بارش منجر به ایجاد سدها و مخازن برای تنظیم و ایجاد جریان پایدارتر آب در سراسر کشور شده‌است.<ref name=":0" />
=== تغییرات اقلیمی ===
براساس [[شاخص فالکن مارک]]، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ خورشیدی حدود ۶۹ درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه مورد استفاده قرار می‌گیرد، براساس شاخص [[سازمان ملل]]، [[ایران]] نیز اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بر اساس شاخص مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد.<ref name="احسانی">احسانی، مهرزاد؛ خالدی، هومن؛ شناخت و ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی به منظور تأمین امنیت آبی و غذایی کشور؛ یازدهمین همایش ملی کمیتهٔ ملی آبیاری و زهکشی ایران</ref>
بنا بر شاخص‌های ذکر شده، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال ۲۰۲۵ باید بتواند ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر می‌رسد.<ref name="احسانی"/>
== بزرگترین بحران در آینده ایران ==
روزنامه [[واشینگتن‌پست]] در تیرماه ۱۳۹۳، اعلام داشت ایران در بین ۲۴ کشوری قرار دارد که وضعیت آب در آن‌ها خطرناک است. واشینگتن‌پست، بحران ایران را ناشی از برنامه‌ریزی نادرست در دوران جمهوری اسلامی دانست.<ref name="واشنگتن">{{یادکرد وب | عنوان = Iran is headed for a water shortage of epic proportions | وبگاه = Washington Post | تاریخ = July 2, 2014 | پیوند = https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/irans-water-crisis-the-product-of-decades-of-bad-planning/2014/07/01/c050d2d9-aeeb-4ea1-90cc-54cef6d8dd10_story.html | کد زبان = en | تاریخ بازبینی = April 12, 2018}}</ref> در خرداد سال ۱۳۹۳ خورشیدی، خبرگزاری جهانی طبیعت با انتشار خبری، بحران شدید آب را برای ایران بزرگترین چالش در [[دوران معاصر]] خواند. در این گزارش آمده‌است که بر اساس مستندات [[راهبردهای بین‌المللی آینده]] (FDI)، ایران از سال‌ها پیش در معرض بحران آب قرار داشته‌است، اما در سه دهه اخیر برای آن گامی برداشته نشده‌است. این گزارش حاکی از آن است که ایران از مرحلهٔ آمادگی برای خطر عبور کرده و هم‌اکنون در خطر قرار دارد.<ref name="طبیعت">{{یادکرد وب | عنوان = Iran Faces Dangerous Water Crisis as Temperatures Rise, Are the People to Blame? | وبگاه = Nature World News | تاریخ = Jun 03, 2014 | پیوند = http://www.natureworldnews.com/articles/7383/20140603/iran-faces-dangerous-water-crisis-temperatures-rise-people-blame.htm | کد زبان = en | تاریخ بازبینی=April 12, 2018}}</ref>
[[عیسی کلانتری]]، که در دههٔ ۱۳۷۰ [[وزارت جهاد کشاورزی|وزیر کشاورزی]] [[جمهوری اسلامی ایران]] بوده‌است، بحران آب در ایران را تهدیدآمیزتر از خطر [[اسرائیل]] خوانده‌است.<ref name="دیپلمات">{{یادکرد وب | عنوان = Iran’s Water Crisis: A Bigger Threat Than Israel? | وبگاه = The Diplomat | تاریخ = July 12, 2013 | پیوند = http://thediplomat.com/2013/07/irans-water-crisis-a-bigger-threat-than-israel/ | کد زبان = en | تاریخ بازبینی=April 12, 2018}}</ref> وی که مسئول وقت ستاد احیای [[دریاچه ارومیه]] بوده‌است در بهمن ماه ۱۳۹۳ وضعیت آب در ایران را چنین شرح داده‌است:<ref name="ساعت">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.saat24.news/news/45695/سخنان-دهشتناك-عيسي-كلانتري-در-باره-منابع-اب | عنوان = سخنان دهشتناک عیسی کلانتری دربارهٔ منابع آب | وبگاه = ساعت ۲۴ | تاریخ = ۱۱ بهمن ۱۳۹۳ | تاریخ بازبینی = ۲۳ فروردین ۱۳۹۷}}</ref>
همچنین وی اظهار داشته اگر تا چند سال آینده این معضل رفع نشود هفتاد درصد جمعیت کشور مجبور به ترک ایران می‌شوند.<ref name="igsht">{{یادکرد وب | عنوان = کمبود آب عامل مهاجرت بزرگ آینده ایرانیان | وبگاه = صدای آمریکا | تاریخ = ۸ اردیبهشت ۱۳۹۴ | پیوند = https://ir.voanews.com/a/iran-watershortage-leaving-/2738558.html | تاریخ بازبینی = ۲۳ فروردین ۱۳۹۷}}</ref>
== مدیریت استراتژیک ==
این خشکسالی موجب ایجاد بحران‌هایی در تهیه آب آشامیدنی، تولید محصولات کشاورزی و تولید برق در ایران شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=روزنامه شرق: قیمت را ببریم بالا|نشانی=https://www.pishkhan.com/news/231223/|وبگاه=www.pishkhan.com|بازبینی=2021-07-06}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان= «۱۴۰۰» خشک‌ترین سال طی ۵۰ سال گذشته خواهد بود|نشانی=https://www.isna.ir/news/1400020401993/۱۴۰۰-خشک-ترین-سال-طی-۵۰-سال-گذشته-خواهد-بود|وبگاه=ایسنا|تاریخ=2021-04-24|بازبینی=2021-07-06|کد زبان=fa}}</ref>
=== خشک شدن هامون و سد دوستی ===
در سال ۹۴ نزدیک به سیصد میلیون مترمکعب آب از افغانستان وارد [[سد دوستی]] ایران شده بود، اما از با افتتاح سد هرات میزان ورودی آب [[هری رود]] به داخل سد دوستی از ۳۰۰ به ۳ میلیون مترمکعب کاهش یافت. [[دریاچه هامون]] نیز به کلی خشک شده‌است در مورد هری رود بین دو کشور قراردادی وجود ندارد اما معاهده حقابه میان افغانستان و ایران مربوط به هلمند در هر دو [[مجلس قانون‌گذاری]] دو کشور آن را تصویب کردند.<ref>{{یادکرد خبر |نشانی=http://article.irna.ir/fa/c1_10127/ |عنوان=نگاه کابل به هیرمند و هریررود و بحران آب در شرق ایران |خبرگزاری=پایگاه اینترنتی ایرنا مقاله |تاریخ=۱۳ شهریور ۱۳۵ |تاریخ بازبینی=۲۴ فروردین ۱۳۹۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161119182803/http://article.irna.ir/fa/c1_10127/ |archivedate=۱۹ نوامبر ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref>
=== اقدامات دولت ===
دولت برای جبران خسارات ناشی از خشکسالی لایحه‌ای در دو فوریت تقدیم [[مجلس شورای اسلامی|مجلس]] کرد تا بر اساس آن مجوز برداشت ۲۰ هزار میلیارد ریال از [[حساب ذخیره ارزی|صندوق ذخیره ارزی]] را برخلاف آثار [[تورم]]ی آن بدست آورد درحالی‌که معاون وزیر نیرو خسارت‌های ناشی از خشکسالی را تنها ۱۵۰ میلیارد تومان اعلام کرده بود. تأکید دولت بر عدم آگاهی مردم از میزان و شدت خشکسالی<ref>[http://sarmayeh.net/webfa/default.aspx?IssueType=1&IssueDate=1387/01/25&Page=5#63980 مواجهه ۱۵ سد با کاهش ۷۰ درصدی بارندگی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071119025337/http://www.sarmayeh.net/webfa/default.aspx?IssueType=1#63980 |date=۱۹ نوامبر ۲۰۰۷}}''(روزنامه سرمایه، ۲۴فروردین۱۳۸۷)''</ref> و وضعیت فعلی کشور منجر به برگزاری غیر علنی جلسه مجلس شد.<ref>[http://www.roozonline.com/archives/2008/05/post_7355.phpm گزارش دولت مجلس را ترساند]''(روزآنلاین، ۲۴اردیبهشت۱۳۸۷)''</ref>{{پیوند مرده}}
برداشت دولت در نهایت به ۲ هزار میلیارد تومان افزایش یافت.<ref>[http://www.etemaad.com/Released/87-02-15/150.htm#23301 خسارات خشکسالی - معوقه فرهنگیان- بخش سلامت- کسری دانشگاه‌ها ۳۵۰۰ میلیارد تومان برداشت از ذخایر ارزی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080614221050/http://www.etemaad.com/Released/87-02-15/150.htm#23301 |date=۱۴ ژوئن ۲۰۰۸}} (روزنامه اعتماد، ۱۵اردیبهشت۱۳۸۷)</ref>
دولت هیچ طرحی برای مقابله با خشکسالی و پیش‌بینی آن نداشت و با وجود آن‌که به گفته معاون وزیر نیرو پیش‌بینی خشکسالی از آبان ۱۳۸۶ صورت گرفته بود [[ستاد خشکسالی]] در اردیبهشت ۱۳۸۷ با حضور [[معاون رئیس‌جمهور]] و [[وزارت کشور|وزرای کشور]]، [[وزارت نیرو|نیرو]]، [[وزارت بازرگانی|بازرگانی]]، [[وزارت بهداشت|بهداشت]]، [[وزارت کشاورزی|کشاورزی]] و [[وزارت امور اقتصاد و دارایی|امور اقتصاد و دارایی]] تشکیل شد. نخریدن [[گاز]] از کشورهای دیگر و اصرار بر تأمین آن از داخل، از جمله با استفاده حداکثر از سدهای آبی منجر به خالی شدن ذخیره آبی سدهای ایران در زمستان شد و بر مشکل تأمین آب افزود. ۷ درصد از برق ایران از سدها تأمین می‌شود.<ref>[http://www.roozonline.com/archives/2008/05/_80_1.php تأمین 80 درصد آب تهران از چاه‌ها] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108113629/http://www.roozonline.com/archives/2008/05/_80_1.php |date=۸ ژانویه ۲۰۰۹}}''(روزآنلاین، ۲۴اردیبهشت۱۳۸۷)''</ref>
نبود [[برنامه‌ریزی استراتژیک]] برای آب و تصمیمات شتاب‌زده بر آثار خشکسالی افزود.<ref>{{یادکرد خبر |نشانی=http://www.dw.com/fa-ir/بحران-آب-یا-بحران-مدیریت/a-3336595?maca=per-rss-per-all-1491-rdf |عنوان= بحران آب یا بحران مدیریت؟ | خبرگزاری = دویچه‌وله فارسی |تاریخ = ۲۴ اردیبهشت ۱۳۸۷ |تاریخ بازبینی=۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref>
=== ریزگردها در خوزستان ===
{{اصلی| بحران ریزگردها در خوزستان}}
مسئولان محیط زیست و کارشناسان این حوزه، منشأ اصلی بحران ریزگردها در [[استان خوزستان]] را خشک شدن بخشی از [[تالاب هورالعظیم]] به علت عملیات حفاری [[وزارت نفت ایران]] می‌دانند.<ref name="bbc2"/><ref name="hamshahrionline">{{یادکرد خبر |نشانی = http://www.hamshahrionline.ir/details/285883/Environment/pollution |عنوان = منشأ گرد و غبار اهواز کجاست؟ | خبرگزاری = همشهری آنلاین|تاریخ = ۱۱ بهمن ۱۳۹۳ |تاریخ بازدید = ۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref> [[معصومه ابتکار]]، رئیس [[سازمان حفاظت محیط زیست]] نیز منشأ بخشی از این ریزگردها را عراق معرفی کرد.<ref name="bbc2">{{یادکرد خبر |نشانی = http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2015/02/150202_l57_ahwaz_pollution |عنوان = دو سازمان دربارهٔ گرد و غبار خوزستان و ایلام به رئیس‌جمهور گزارش می‌دهند| خبرگزاری = بی‌بی‌سی فارسی|تاریخ = ۱۳ بهمن ۱۳۹۳|تاریخ بازبینی =۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref> این در حالی است که [[سازمان هواشناسی ایران]] با تجزیه و تحلیل داده‌های دیدبانی منطقه، منشأ گرد و خاک را داخلی دانسته و مکان خیزش گرد و خاک را بخش‌های جنوبی استان خوزستان معرفی می‌کند. در این گزارش آمده‌است: «همان‌گونه که نقشه‌های تاوایی نشان می‌دهد، گرد و خاک تولید شده در سطح زمین، در حد واصل بین هسته تاوایی مثبت و منفی جابجا می‌شود و این مطلب مؤید این است که منشأ گرد و خاک نمی‌تواند از عراق باشد.»<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.irimo.ir/far/services/news/495488-تحلیل-گردوخاک-بهمن-1393خوزستان.html |عنوان =تحلیل گرد و خاک ۹ و ۱۰ بهمن ۱۳۹۳ خوزستان | ناشر =وبگاه [[سازمان هواشناسی ایران]] |تاریخ =۲۱ بهمن ۱۳۹۳ |تاریخ بازبینی =۳۰ دی ۱۳۹۶}}</ref>{{پیوند مرده}}
== بی‌توجهی مطلق به این بحران در برنامه توسعه ==
در تابستان ۱۳۹۴، [[برنامه توسعه کشور|برنامه توسعه ششم]] کشور که توسط [[دولت یازدهم جمهوری اسلامی ایران|دولت وقت]] تدوین و در [[مجلس شورای اسلامی]] به تصویب رسید به بحران کمبود آب اشاره‌ای نشده بود.
ایران از نظر غالب شاخص‌های ناپایداری محیطی در صدر لیست جهانی قرار دارد. حتی برخی مقامات [[دولت جمهوری اسلامی ایران]] هم اذعان داشتند که به موجب بحران خشکسالی و فرونشست زمین و اتلاف [[منابع آب زیرزمینی]]، تا ده سال آینده احتمال تعطیلی مطلق کشاورزی در کشور وجود دارد. اما علاوه براینکه در برنامه ششم توسعه هیچ توجهی به این مسائل دیده نشد، مواردی نیز وجود دارد که به نظر می‌رسد یا در شرایط خلاء مطلق علمی نوشته شده یا در ضدیت با وضعیت فعلی ایران می‌باشد. برای نمونه در بند ۲۰ از دولت خواسته شده زمینه افزایش جمعیت روستاها و مهاجرت به این مناطق را ایجاد کند، اما با وجود وضعیت بدخیم منابع آب امکان توسعه فرصت‌های شغلی در شرایط خشکسالی وجود ندارد. در مثالی دیگر و در بند پنجاه اشاره شده که تا پایان برنامه ششم باید شمار [[گردشگری در ایران|گردشگران]] ورودی به جمهوری اسلامی به پنج برابر تعداد فعلی افزایش یابد. بر اساس این ابلاغیه شمار آن‌ها باید به ۲۵ میلیون نفر برسد. متوسط مصرف آب توسط گردشگران به‌طور معمول سه برابر شهروندان ساکن هر منطقه است اما آب کافی برای سیراب نمودن این جمعیت از گردشگران که بسیاری از آن‌ها هم قرار است در فصل گرما به ایران بیایند وجود ندارد.<ref>{{یادکرد خبر | نشانی=http://www.bbc.com/persian/iran/2015/06/150630_l10_nk_iran_development_policies_environment | عنوان=بی‌اعتنایی مطلق برنامه ششم توسعه ایران به محیط زیست و بحران آب | خبرگزاری = بی‌بی‌سی فارسی | تاریخ= ۹ تیر ۱۳۹۴ | تاریخ بازبینی = ۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref>
== اظهار نظرها ==
* بحران آب و طرح‌های انتقال آب در سال‌های اخیر در برخی از استان‌های ایران بارها باعث برگزاری تجمع و در پی آن درگیری بین مردم و نیروی انتظامی شده‌است. به‌طور مثال در اسفند ۱۳۹۶ و هفته‌های اول ۱۳۹۷، کشاورزان منطقه [[ورزنه (اصفهان)|ورزنه]] در شرق [[اصفهان]] در اعتراض به کم‌آبی و همچنین اختصاص نیافتن حق‌آبه بارها تظاهرات و تجمع کردند. گسترش این تظاهرات حتی به نماز جمعه اصفهان کشید و ۲۵ بهمن ۹۶، شماری از کشاورزان با حضور در نمازجمعه ضمن پشت کردن به جایگاه امام جمعه شعار دادند: «پشت به دشمن – رو به میهن». بعد از آن در [[برازجان]]، مرکز شهرستان [[دشتستان]] [[استان بوشهر]]، در منطقه [[کازرون]] [[استان فارس]]، و [[شهرستان بویراحمد|بویر احمد]]، [[سامان (چهارمحال و بختیاری)|شهر سامان]] در [[استان چهارمحال و بختیاری|استان چهار محال بختیاری]] و منطقه [[یاسوج]] در [[استان کهگیلویه و بویراحمد|استان کهگیلویه]] تجمع‌های اعتراضی در مورد بحران آب شکل گرفت. در ادامه این بحران یکی از نمایندگان مجلس اردشیر نوریان، نماینده [[شهرکرد]] در تاریخ ۶ اسفند ۱۳۹۷ گفت: «شورای عالی آب» و «شورای عالی امنیت ملی» دستور داده‌اند که «از رسانه‌ای شدن مسائل آب خودداری شود».<ref>[https://www.radiofarda.com/a/iran-water-news-censorship/29789324.html «شورای عالی امنیت ملی رسانه‌ای شدن مسائل آب را ممنوع کرده‌است»]</ref>
* در تاریخ ۱۰ تیر ۱۳۹۶ [[علاءالدین بروجردی]] رئیس کمیسیون [[امنیت ملی]] و [[سیاست خارجی]] مجلس ایران اعلام کرد بحران آب در ایران وارد مقوله امنیتی شده‌است. وی افزود: «با این وجود در بسیاری از رودخانه‌های ایران فاضلاب وارد آب می‌شود و آب سالم را از بین می‌برد. در شرایطی که برای استفاده شرب و صنعتی که تنها ۱۰ درصد مصرف کشور را تشکیل می‌دهد دچار مشکل هستیم عملاً به دست خود ما و بی‌توجهی‌های ما و عدم اجرای قانون منابع آبی کشور دارد از بین می‌رود.»<ref>{{یادکرد خبر | نشانی=http://aa.com.tr/fa/ایران/بروجردی-بحران-آب-وارد-مقوله-امنیتی-شده-است/851994 | عنوان=بروجردی: بحران آب وارد مقوله امنیتی شده‌است | خبرگزاری = خبرگزاری آناتولی | تاریخ= ۲۳ خرداد ۱۳۹۶ | تاریخ بازبینی = ۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref> او گفت به همین خاطر در مجلس کمیته امنیت آب تشکیل شده‌است.<ref>{{یادکرد خبر | نشانی=http://www.bbc.com/persian/iran-40466238 | عنوان=نماینده مجلس ایران: بحران آب به یک مسئله امنیتی تبدیل شده‌است | خبرگزاری = بی‌بی‌سی فارسی | تاریخ= ۱۰ تیر ۱۳۹۶ | تاریخ بازبینی = ۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref><ref>{{یادکرد خبر | نشانی=https://www.radiofarda.com/a/o2-iran-water-crisis/28588827.html | عنوان=رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس: بحران آب وارد مقوله امنیتی شده‌است | خبرگزاری = خبرگزاری آناتولی | تاریخ= ۱۰ تیر ۱۳۹۶ | تاریخ بازبینی = ۲۴ فروردین ۱۳۹۷}}</ref>
* [[حسن عباسی (سخنران)|حسن عباسی]] رئیس مرکز بررسی‌های دکترینال امنیت بدون مرز در جمهوری اسلامی ایران علت اصلی خشک شدن سدهای ایران را بالا رفتن معصیت و گناه بیان می‌دارد و اجرای برنامه‌های احیا یا بهبود محیط زیست را بی‌ثمر می‌داند.<ref name="مشعل">{{یادکرد وب|تاریخ=11 دسامبر 2014|نشانی=http://mashal.org/blog/نفت-به-ازای-کالا/|عنوان=نفت به ازای کالا|بازبینی=02 فوریه 2015}}</ref>{{منبع بهتر}}
* [[احمد جنتی]] [[امام جمعه]] موقت تهران در خطبه [[نماز جمعه]] در سال ۱۳۷۸ با استناد به آیات قرآن گناه را دلیل کم شدن بارش باران دانست. از جمله به آیه ۹۶ [[سوره اعراف]] استناد نمود که می‌گوید :و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و پرهیزکاری پیشه می‌کردند، یقیناً [درهایِ] برکاتی از آسمان و زمین را بر آنان می‌گشودیم.<ref name="حوزه">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.hawzah.net/fa/Article/View/49449/?SearchText=چرا+گناه+می+كنیم؟|عنوان=نماز جمعه تهران|بازبینی=04 فوریه 2015}}</ref>{{منبع بهتر}}
== منابع برای مطالعه بیشتر ==
* {{یادکرد وب | عنوان=نگاه کابل به هیرمند و هریرود و بحران آب در شرق ایران | وبگاه=خانه | پیوند=http://article.irna.ir/fa/c1_10127/ | کد زبان=fa | تاریخ بازبینی=2017-01-10 | archive-date=19 نوامبر 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20161119182803/http://article.irna.ir/fa/c1_10127/}}
* کتاب «دیپلماسی آب‌های فرامرزی و نظام بین‌الملل؛ درس‌هایی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران» تهیه شده در [[وزارت امور خارجه]] تحت نظر [[عباس عراقچی]] ۱۳۹۵
*[https://www.barokat.com/save-water/ صرفه جویی در مصرف آب با ایده‌هایی هوشمندانه]
== پانویس ==
| 