'''امپراتور،''' '''امپراطور،'''<ref>کاربرد نویسه "ط" در وامواژههای بیگانه مانند سن پطرزبورغ، پطرس رواج زیادی داشتهاست.</ref> '''شاهنشاه''' یا '''پادشاهِ بزرگ'''<ref>{{یادکرد وب|عنوان=معنی امپراتور {{!}} فرهنگ فارسی معین|نشانی=https://www.vajehyab.com/moein/امپراتور|وبگاه=www.vajehyab.com|بازبینی=2020-02-27}}</ref> {{به لاتین|Imperator}} در زبان لاتین که نخست این واژه در آن به کار رفتهاست از فعل imperare (فرمان دادن)<ref>{{یادکرد وب|عنوان=imperator {{!}} Origin and meaning of imperator by Online Etymology Dictionary|نشانی=https://www.etymonline.com/word/imperator|وبگاه=www.etymonline.com|بازبینی=2020-01-22|کد زبان=en}}</ref> گرفته شده و در آغاز برای جایگاه فرماندهی [[ارتش]] کاربرد داشتهاست ولی با جایگزینی معنایی از آنجا که پادشاه همان فرماندۀ ارتش نیز بهشمار میآید و با یگانگی دوباره روم پس از دوران سه [[تریومویرات اول|فرماندهی نخستین]] ([[کراسوس]]،کراسوس، [[پومپه|پُمپه]]پمپی و [[سزار]]) واژۀ پادشاه به کار برده شد. این واژه به [[شاه]] (مرد) گفته میشود که یک [[امپراتوری]] را [[حاکمیت]] میکند. [[شهبانو]] یا امپراتریس هم به زنی که یک امپراتوری را فرماندهی میکند، گفته میشود که کاربردی تازهترتازه تر در برابر امپراتور دارد؛ این زن شایدممکن است همسر یک پادشاه (شهبانو یا امپراتریس به معنای ملکه بزرگ) باشد یا به صورت مستقل (امپراتریس حاکم) حکومت کند.
نخستین کسی که عنوان امپراتور دربارهاش به کار رفت، [[آگوستوس]]، فرزندخواندهٔ [[ژولیوس سزار]] بود که با درهم شکستن اتحاد [[مارک آنتونی]] و [[کلئوپاترا]] و پایان دوران [[تریومویرات دوم|سه فرماندهی]] به فرمانروایی مطلق روم رسید. پس سنای [[سنای روم]] لقب آگوستوس به معنی «حاکم کبیر و بلندمرتبه» را به او اعطا کرد و او نیز خود عنوان امپراتور را که در آن هنگام به معنی فرماندهٔ کل قوا بود برای خود برگزید. از آن پس، فرمانروایان روم را به مناسبت وجههٔ نظامی، امپراتور میخواندند و به سبب آن که تا امپراتور [[نرون]]، از خانوادهٔ ژولیوس سزار بودند، [[سزار (عنوان)|سزار]] مینامیدند تا آنکه از عهد [[دیوکلسین]] در انتهای قرن سوم و ابتدای قرن چهارم میلادی و با تقسیمبندیهای تازهٔ اداری، سه مقام امپراتور، آگوست و سزار از هم تفکیک شدند و مقام سزار، فروتر از امپراتور و آگوست شد و یک امپراتور بر چند آگوست و سزار، فرمان میراند. این سلسه مراتب در دستگاه اداری امپراتوری [[امپراتوری بیزانس|روم شرقی]] با جدیت رعایت میشد. واپسین فرمانروایان [[روم غربی]] هرچند که بنا به عادت، امپراتور خوانده میشوند، اما در واقع سزارها و بعضاً آگوستهایی بودند که امپراتوران [[روم شرقی]] برای مدیریت غرب امپراتوری معرفی میکردند و حق برتری را برای خویش حفظ میکردند. آخرین امپراتور [[روم غربی]]، [[رومولوس آگوستولوس]] نام داشت که در سال ۴۷۶ میلادی عزل شد و واپسین امپراتور [[روم شرقی]] نیز [[کنستانتین یازدهم]] بود در سال ۱۴۵۳ میلادی در [[فتح قسطنطنیه|دفاع از قسطنطنیه]] جان باخت.▼
== پیشینه ==
▲نخستین کسی که عنوان امپراتور دربارهاش به کار رفت، [[آگوستوس]]، فرزندخواندهٔ [[ژولیوس سزار]] بود که با درهم شکستن اتحاد [[مارک آنتونی]] و [[کلئوپاترا]] و پایان دوران [[تریومویرات دوم|سه فرماندهی]] به فرمانروایی مطلق روم رسید. پس [[سنای روم]] لقب آگوستوس به معنی «حاکم کبیر و بلندمرتبه» را به او اعطا کرد و او نیز خود عنوان امپراتور را که در آن هنگام به معنی فرماندهٔ کل قوا بود برای خود برگزید. از آن پس، فرمانروایان روم را به مناسبت وجههٔ نظامی، امپراتور میخواندند و به سبب آن که تا امپراتور [[نرون]]، از خانوادهٔ ژولیوس سزار بودند، [[سزار (عنوان)|سزار]] مینامیدند تا آنکه از عهد [[دیوکلسین]] در انتهای قرن سوم و ابتدای قرن چهارم میلادی و با تقسیمبندیهای تازهٔ اداری، سه مقام امپراتور، آگوست و سزار از هم تفکیک شدند و مقام سزار، فروتر از امپراتور و آگوست شد و یک امپراتور بر چند آگوست و سزار، فرمان میراند. این سلسه مراتب در دستگاه اداری امپراتوری [[امپراتوری بیزانس|روم شرقی]] با جدیت رعایت میشد. واپسین فرمانروایان [[روم غربی]] هرچند که بنا به عادت، امپراتور خوانده میشوند، اما در واقع سزارها و بعضاً آگوستهایی بودند که امپراتوران [[روم شرقی]] برای مدیریت غرب امپراتوری معرفی میکردند و حق برتری را برای خویش حفظ میکردند. آخرین امپراتور [[روم غربی]]، [[رومولوس آگوستولوس]] نام داشت که در سال ۴۷۶ میلادی عزل شد و واپسین امپراتور [[روم شرقی]] نیز [[کنستانتین یازدهم]] بود در سال ۱۴۵۳ میلادی در [[فتح قسطنطنیه|دفاع از قسطنطنیه]] جان باخت.
جنگ نخست جهانی را جنگ مرگ امپراتوریها میدانند، زیرا چندین امپراتوری جهان ([[امپراتوری روسیه|روسیه]]، [[اتریش-مجارستان]]، و [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]]) در این جنگ نابود شدند. سپس واپسین امپراتوران باقیمانده در جهان پس از جنگ دوم جهانی، [[جرج ششم پادشاهی متحده|جرج ششم]] پادشاه [[بریتانیا]] و امپراتور [[هند]]، [[محمدرضا پهلوی]] شاهنشاه ایران، [[هایله سیلاسی]] امپراتور [[اتیوپی]] (و مدعی وراثت سلیمان و بلقیس) و سرانجام [[هیروهیتو]] امپراتور [[ژاپن]] بود که در حال حاضر تنها ژاپن است که دارای مقام امپراتوری است.
== برتری درنسبت سنجش بابه دیگر فرمانروایانحکمرانان ==
امپراتور و شاه هر دو [[شاه|فرمانرواحکمران]] بهشماربحساب میآیند. در [[اروپا]] هم امپراتور و امپراتریس به عنوان فرمانروایانحکمرانان برتر بهشماربحساب میآیند. امپراتورها نخست رتبه اولویتی بیشتری در برابرمقابل شاهان در روابط دیپلماتیک میگرفتند. هماکنون اولویت به درجه [[رئیس حکومت|رئیس دولت]] اعطا میشود.
[[پرونده:Olympic Park Cyrus.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|تندیسمجسمه [[کوروش بزرگ]]، امپراتور [[هخامنشیان]] در [[پارک المپیک سیدنی]]]]
برابرمعادل پارسی امپراتور، شاهنشاه (شاهپادشاه شاهانپادشاهان) است و از آنجااین که،حیث، برتری امپراتور بر پادشاه چنین میتواند باشد که امپراتور (چنانکه شاهنشاه)، بر چندین پادشاه فرمان میراند. جایگاهمقام امپراتوری در اروپا چنین ساختاری داشتهاست و درستبهطور برابردقیق معادل شاهنشاه بودهاست. پادشاهان ایران باستان همچوناز [[هخامنشیان]]،قبیل هخامنشیان، [[اشکانیان]] و [[ساسانیان]]،ساسانیان، ارزشمقام شاهنشاهی داشتند و در متون غربی، آنان را امپراتور میخوانند.
== نگارخانه ==
<gallery>
پرونده:Edouard Detaille - Vive L'Empereur - Google Art Project.jpg|alt=|[[زندهباد امپراتور (نقاشی)|زندهباد امپراتور]] کاری از [[ادوارد دوتای]]