پیش‌نویس:مؤیدالدین محمد خوارزمی

مؤیدالدین محمد خوارزمی مدرس، نویسنده و مترجم سده هفتم هجری در خوارزم زاده شد و جوانی را به دانش‌‌اندوزی گذراند. هنگامه ی حمله ی مغولان او را به هند کشاند. به گفته خودش در لاهور و دهلی در کار تدریس احیاء علوم‌الدین غزالی بود و در ۶۲۰ هجری قمری، به درخواست ابوسعد محمد جنیدی، دستور دربار غوریان، دست به کار ترجمه این کتاب از تازی به پارسی شد.

زندگی

بیش‌تر دانسته‌ها در باره احوال محمد خوارزمی از مقدمه‌یی است که بر ترجمه احیا نوشته است. او در باره زادروز یا حتا سال تولد ش در این مقدمه چیزی نگفته است، اما گویا از نوجوانی شوق دانش‌اندوزی داشته است و به انگیزه‌یی که خدا در دل او نهاده بود، در کار «کسب انواع علوم و جمع و اقتنای اصناف معارف» شد، چندان که «در بسیاری علوم استادی نمی‌یافت، که به افادت و ارشاد وی استعانت نمودی». پس از این به شکرانه موهبت دانش، به آموزاندن آن چه آموخته بود، روی آورد و از «آن چه به وی می‌رسید، فواید و زواید آن از طلاب علم دریغ نمی‌داشت و در ارشاد و تعلیم و تلقین و تفهیم ایشان هر تکلف که ممکن بود تکفل می‌نمود.»

با این همه پیدا نیست، که در خوارزم به تدرس سرگرم بوده است یا روی به سوی شهرها یا سرزمین‌های دیگر هم گذاشته است. به هر روی گویا حمله مغول او را به کوچیدن به هند انگیخته است. در باره حمله مغولان به فرارود و خراسان و کوچیدن ش از آن دیار و راه یافتن ش به دربار غوریان نیز می‌نویسد:

در این ایام که فتنه کفار چین- قطع الله دابرهم و أهلک اولهم و آخرهم- در دیار اسلام قائم شد و اهل اسلام بدین حادثه شنیع و واقعه فظیع، که مثل آن در تواریخ مسطور نیست، مبتلا گشتند و مسلمانان خراسان و ماوراءالنهر و غور و غزنین بل کافه ی مسلمانان مشرق، آن چه از این ضرر مبیر و شرر مستطیر خلاص یافتند بدین حضرت شتافتند، و در ظال این دولت همایون بیاسودند، و به حبال این اقبال روز افزون تمسک نمودند.

— ترجمه احیاء العلوم

به هر روی، از نوشته ش برمی‌آید که نخست به لاهور رفته است و در این شهر مجلس درس داشته است، اما سپس‌تر به سبب اختلاف با کسانی که او متعصبان و اهل ظاهر می‌خواند شان، از این شهر به دهلی کوچیده است.

ترجمه احیا

او در دهلی از پشتیبانی ابی‌سعد محمد جنیدی برمی‌خورَد و فرمان می‌گیرد که احیا را ترجمه کند. در باره دلیل ترجمه می‌نویسد:

این ضعیف چون در اواخر شهور سنه عشرین و ستمائة به حضرت دهلى-اجلّها الله- رسید و از تربیت و عاطفت سلطان السلاطین، شمس الدنیا و الدین … و الطاف صاحب اجل … ابوالمعالی محمد بن الصاحب الاجل … ابی‌سعد جنیدی- حرّس الله جلاله و مدّ علی المسلمین ظلّه- حظی استیفا کرد، مجلس عالی صاحبی- دام عالیاً- مثال داد و اشارت فرمود که احیای علوم دین را به پارسی ترجمه باید کرد تا همگنان را از آن فایده باشد. چه اکثر خلق از ادراک عبارات تازی قاصر اند و آن حقایق و معارف در ذات خود مشکل است، چون عسرت تازی هم با آن ضم شود، تعذر ِ ادراک و تعسر ِ دریافت تضاعف پذیرد.

— ترجمه احیاء العلوم

مذهب فقهی

مؤیدالدین خودش را بیش‌تر پیرو شافعی می‌داند، اما هر جا که لازم می‌بیند، تاکید می‌کند که از تعصب بیزار است، چندان که بیش‌تر شاگردان ش حنفی‌مذهبانی بودند، که می‌دیدند او «حقایق هر دو مذهب بیان می‌کند و در تقریر فضایل هر دو امام مبالغت می‌نماید». از لحن و لغات او پیدا است که گرایشی هم به تصوف و عرفان داشته است و آن چه می‌آموزانده نیز فراتر از «مجرد ظواهر که قشور علمها است» بوده است.

منابع

• غزالی، محمد (۱۳۹۲). احیاء علوم الدین. ترجمهٔ مؤیدالدین محمد خوارزمی. تهران: علمی فرهنگی. شابک ۱-۰۳۴-۴۴۵-۹۶۴-۹۷۸.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)

رده:اهالی خوارزم رده:اسلام‌شناسان مسلمان رده:اسلام‌شناسان مسلمان سده ۱۳ (میلادی) رده:اسلام‌شناسان اهل ایران رده:اهالی ایران در سده ۱۳ (میلادی)