پیش‌نویس:ورف‌چال

ورف‌چال مراسمی سنتی است که سالی یک‌بار در روستای آب اسک از توابع شهرستان آمل برگزار می‌شود.

چگونگی برگزاری

در این مراسم که در طول یک روز کامل همهٔ زنان در روستا می‌مانند و حق خروج از آن را ندارند و همهٔ مردان از روستا خارج می‌شوند و اجازهٔ ماندن یا بازگشت به روستا را ندارند.

زمان برگزاری آیین در نیمه دوم اردیبهشت‌ماه است. اهالی روستای اسک منطقه اسک‌وش با جدا کردن تکه‌های برف و حمل آن حدود یک کیلومتر به سمت گودالی که حدود ۱۰ متر ارتفاع دارد، گودال را پر از برف می‌کنند و معتقدند در فصل گرم سال، رهگذران و حیوانات می‌توانند از آب استفاده کنند.

خانم‌ها و درون روستا

براساس آداب و رسوم فقط مردها می‌توانند در مراسم شرکت کنند و حضور زنان ممنوع است. در طرفی دیگر در روستای اسک لاریجان خانم‌های روستا هیچ مردی را در این روز به داخل روستا راه نمی‌دهند و به نوعی خانم‌ها حکم فرمانده روستا را دارند و هیچ محدودیتی برای حجاب در کوچه و خیابان‌های روستای آب‌اسک ندارند.

صبح روز مراسم ورف چال در روستای آب اسک، نان را اهالی روستای نیاک برای آب اسکی‌ها می‌برند که به نوعی نان نذری است. بر اساس رسوم دیرینه، مراسم ورف چال در آمل فقط با حضور مردان برگزار می‌شود و هیچ زنی حق حضور در آن را ندارد؛ همچنین هیچ مردی حق ماندن در روستا را ندارد و زنان نیز مراقبت می‌کنند تا مردی در روستا نماند.

در این روز زنان اسکی در روستا می‌مانند و مردان در پی برگزاری مراسم برف چال از روستا خارج می‌شوند و به این‌گونه است که زنان روستا به صورت موقت زمام امور روستا و به اصطلاح حکومت را در دست گرفته و برنامه زن‌شاهی را در میان خودشان اجرا می‌کنند.

زنان روستای اسک از میان خود حاکمی انتخاب می‌کنند تا به نظام حکومتی که به‌طور موقت در روستا ایجاد شده سر و سامان دهند و این مراسم تا نزدیک ظهر ادامه دارد.

یکی از زنان روستای اسک دراین باره می‌گوید:

در این روز زنان در میدان بزرگ روستا جمع می‌شوند و از میان خودشان ۶ تا ۷ نفر را به عنوان شاه، وزیر و کشیک انتخاب می‌کنند.

مردان

مردان که به منطقه اسک‌وش می‌روند، اقدام به حفر یک چاه می‌کنند که حدود ۱۰ متر عمق و یک متر عرض داشته‌باشد. پس از آن نیز به دامنه کوه دماوند می‌روند و با کندن تکه‌های یخ‌زده برف و حمل آن به طول حدود یک کیلومتر، برف را به محل چاه حفر شده می‌آورند و آن را داخل چاه می‌ریزند تا پر شود.

با ریختن برف در چاه، آب مورد نیاز مردم منطقه از جمله دامداران و رهگذران در فصل گرم سال تأمین می‌شود.
در این مراسم افراد مختلف حضور پیدا می‌کنند و هر فردی به تناسب سن و توانایی‌اش از برف‌ها کنده و به محل چاه می‌برد.

مردان حاضر در این مراسم پس از پر شدن برف در چاه، سفره بزرگی را کنار آن پهن می‌کنند و با خوردن غذاهای سنتی که به همراه آوردند، جشن می‌گیرند. معمولاً هر مرد اسکی به‌همراه خود مقدر غذای بیشتری از نیاز خودش می‌برد تا بتوانند از مهمانان احتمالی نیز پذیرایی کنند.

قدمت و ریشه

قدمت این مراسم به ۶۰۰ سال (یعنی دورهٔ آل‌بویه) می‌رسد.
حشمت الله ایاز، رئیس انجمن بومی و سرود شهرستان آمل، دربارهٔ چگونگی پیدایش این مراسم گفته‌است:

روایت است که 《امامزاده سیدحسن ولی》 از ورامین به سمت نیاک لاریجان در حرکت بود که در منطقه اسک‌وش به افرادی برمی‌خورد که در حال کندن چاه آب بودند.
وی علت این کار را از آنان می‌پرسد و آنان می‌گویند که چند نقطه را برای کندن چاه برای تأمین آب مزارع و احشام خود انتخاب کردند ولی هر چه کندند به آب نرسیدند و تلاششان بی‌نتیجه بوده‌است.
بر اساس روایت‌ها، سیدحسن ولی با عصایی که در دست داشت، محلی را نشانه‌گذاری می‌کند و به افراد حاضر می‌گوید که اگر آنجا را بکنند، به آب می‌رسند و پس از چند متر کندن، با آب می‌رسند.

محمد بن جریر طبری دربارهٔ مراسم ورف‌چال می‌گوید:

این مراسم هرساله در اردیبهشت ماه برگزار شده و با نظمی خاص و با حفظ آداب ملی و مذهبی جهت ادای دین و برآوردن حاجات شرعی، با تمسک به ادعیه ائمه اطهار جهت حمل برف با نشانه تقدس و سفیدی بخت با دست به دست کردن برف از دامنه‌های ورف‌چال اسک‌وش اقدام می‌کنند.

برخی حدس می‌زنند با توجه به روایتی که در کتاب 《تاریخ مغول》اثر عباس اقبال آشتیانی آمده‌است شاید آیین ورف‌چال لاریجان، بازسازی شکست و تسلیم ملکه مادر ایران در برابر لشکر مغولان بوده باشد.
این روایت که به نقل از کتاب تاریخ الفی آورده‌شده اینگونه تسلیم ملکه به مغولان را تعریف می‌کند:

ترکان، مادر سلطان محمد خوارزمشاه بعد از آنکه امرا و ملوک و اعیانی را که در خوارزم زندانی بودند؛ به قتل رساند با حرم و فرزندان خرد خوارزمشاه از خراسان به مازندران آمد و در قلعه ایلال (لال) از قلاع ولایت لاریجان متحصن گردید. مغول این قلعه را در اوایل سال ۶۱۷ محاصره کرد و چهار ماه آن را در حصار داشتند. عاقبت به واسطه فقدان آب، ترکان خاتون خود را به تسلیم ناچار دیده از قلعه به زیر آمده و با عموم همراهان خود به لشکریان چنگیز تسلیم شدند.

مزایا

مراسم ورف‌چال تنها یک آیین فرهنگی نیست بلکه سنتی برای ذخیره کردن آب با انبارکردن برف در چاه پیش از آن که آفتاب آن را آب کند نیز هست. در حقیقت ورف‌چال می‌تواند روشی برای مقابله با خشکسالی باشد.

آب این گودال علاوه بر اینکه در صورت خشک‌شدن چشمه‌ها می‌تواند آب مورد نیاز دامداران و مردم منطقه را تأمین کند، برای رهگذران و حیوانات وحشی نیز قابل‌استفاده است.

ثبت ملی

این اثر در سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی ایران، ثبت ملی شد.

جستارهای وابسته

• فرهنگ طبری
• آب اسک