ویکی‌پدیا:ویکی‌پدیا چه چیزی است

انتقادهای زیادی به ویکی‌پدیا وجود دارد. گرچه برخی از آن‌ها را کسانی مطرح می‌کنند که صفحه‌شان در ویکی‌پدیا حذف شده یا نتوانسته‌اند با سیستم ویکی‌پدیا کنار بیایند، اما بسیاری‌شان از شناخت ناکافی منتقدان از سازوکار ویکی‌پدیا و روند شدن چیزها در آن (اعم از نوشتار شدن، مدیر شدن، حذف شدن و غیره) است. این انشا سعی دارد برخی از آن‌ها را توضیح دهد. فهمیدن آنچه ویکی‌پدیا نیست، بسیار مهم است اما دانستن این‌که ویکی‌پدیا چه چیزی است هم اهمیت زیادی دارد.

تمام خشکی‌های زمین، جزیره‌اند ویرایش

کسی که برای اولین بار در ویکی‌پدیا با گزینه «ویرایش» مواجه می‌شود، می‌ترسد. ترس هم دارد. نمی‌داند قرار است چه اتفاقی بیفتد اگر آن را بفشارد و چیزی به دانشنامه بیفزاید یا نوشتاری تازه بسازد. حق هم دارد. این مقدار از آزادی را نه در مدرسه دیده و نه در دانشگاه و بعد که قدم‌های بعدی را برمی‌دارد، دنیا را از دریچهٔ دیگری می‌بیند. با خود می‌گوید این خورشید محترم، چه‌طور می‌تواند مرکز عالم نباشد و گرد زمین بگردد. ستاره‌شناس نیست، اما نیرویی که نمی‌داند از کجاست، او را پیش‌تر می‌راند. بعدتر شاید از کوپرنیک بگذرد و به پوپر برسد و بگوید تمام مردان و زنان، فیلسوفند هرچند بدان آگاهی ندارند یا به گفتهٔ استادی، گِرد بازار بگردد و ببیند کجا منطق می‌فروشند و اگر اطلسی را کودکانه تورق کند، بگوید تمام خشکی‌های زمین، که جزیره‌اند اگر خشکی محاط در آب را جزیره می‌گویند! وقتی خوب به گشت‌وگذارش پر و بال دهد، درخواهد ماند از این‌که تمام جهان در هرج و مرج است و آنچه بر این جهان حکم می‌راند را به زحمت، وجود هارمونی غریبی تصور کند که نافهمیدنی است اما کار می‌کند.

ایجاد ویکی‌پدیا آن‌قدر تازه و هیجان‌انگیز است و به قدری مطلب به دنیای ما افزوده که نمی‌توان به راحتی از کنارش عبور کرد و دستاوردهایش را نادیده گرفت. با این‌همه حق دارند برخی از کسانی که فضاهای آکادمیک و اثبات‌گرا را تجربه کرده‌اند و آن‌جا بالیده‌اند، تازگی‌اش را، انگار که مقابل گالیله ایستاده باشند، اشتباه بخوانند و هنوز پس از گذشت ۱۵ سال از افتتاح‌اش، بترسند از این دوش و لوله‌های ظاهراً مخوفی که سر و شکل‌اش داده‌اند و دیگران را برحذر دارند از این‌که این‌بار، سر و تن‌شان را با این اختراع عجیب پاکیزه کنند. آنچه ویکی‌پدیا هست و آنچه نیست را بدون تر شدن، نمی‌شود دانست و از این بابت، بر آن‌ها که به آن خرده می‌گیرند، حرجی نیست اما اگر کسی از آن ترس ابتدایی فشردن کلید ویرایش بگذرد، کم‌کمک خواهد دانست که می‌تواند دنیا را تنها از سوراخ تنگ سوزن خیاطی، نبیند.

برای روشن‌تر شدن حرفی که می‌خواهم بگویم، لازم است به چند نکته اشاره کنم تا مسیر روشن‌تر شود و کسانی که ویکی‌پدیا را اغلب غیرمنصفانه به چالش می‌کشند، لب گود را رها کنند و کلید ویرایش را بالاخره بفشارند.

اجماع و اعتبار ویرایش

هدف اصلی و اولیه تأسیس ویکی‌پدیا، به اذعان موسس‌اش، نه ایجاد دانشنامه‌ای معتبر، بلکه ارائهٔ دانش در دسترس برای تعداد بیشتری از انسان‌ها بوده است. گرچه، قوانین و سیاست‌های سفت و سختی برای اثبات‌پذیری مطالب و معتبر بودن آن‌ها وجود دارد و مطالب بدون منبع، یا منبع‌یابی شده یا حذف می‌شوند، با این‌همه، جمع‌آوری دانش و در دسترس همگان بودن، اولویت اول این دانشنامه بوده است. بدیهی است که با گذشت زمان، کاربران، بیشتر روی نوشتارها ویرایش می‌کنند و به مرور، اعتبار این مطالب، افزایش خواهد یافت، اما هیچ‌گاه هدف اول رها نشده و بی‌اهمیت تلقی نمی‌شود. این‌که این دانشنامه به ۲۹۱ زبان وجود دارد و این‌که همه می‌توانند بر اساس سیاست‌ها و رهنمودهای ویکی‌پدیا، آن را ویرایش کنند، دست‌کمی از آپولو هواکردن ندارد. رقابت هسته‌ای و فضایی، اگر حالا مبدل به انگیزه‌های رقابتی شریف‌تر و انسانی‌تری شده‌اند، بسیار شایسته و نیکوست. اجماع اما ساز و کاری است که می‌خواهد ضعف‌های آنچه سیستم‌های حکومتی تجربه شده در طول تاریخ داشته‌اند را برطرف کند. اجماع یعنی اغلب کاربران، در مورد موضوعی به نتیجه‌ای مستدل، منطقی و یکسان برسند و با گشت و گذاری ساده در فضای ویکی‌پدیای فارسی، می‌توان تمام آنچه بر آن اجماع شده یا نه را دید و مقایسه کرد و دریافت هیچ‌چیز، آن‌طور که منتقدان فکر می‌کنند، براساس رای‌گیری صِرف یا صوری و اجماع بی‌بنیان و کم‌مایه، تصویب نمی‌شود و می‌توان به وضوح فهمید که حجم بحث‌ها و تبادل نظرها در مورد یک موضوع، دست‌کم از لحاظ حجمی، چیزی از خود دانشنامه کم ندارد و آنچه بر آن اجماع نشده، اغلب بیشتر از چیزی است که بر آن اجماع وجود دارد. این سازوکار، باعث می‌شود آنچه زمانی درست‌تر و منطقی‌تر پنداشته می‌شود، مقبول باشد و زمانی دیگر، که می‌توان بی‌شمار مثال برایش ذکر کرد، با اجماعی دیگر، نقض شود. این پویایی و انعطاف، در هیچ پروژهٔ دانش‌بنیانی دیده نمی‌شود. ساده‌انگارانه است اگر کسی بپندارد ویکی‌پدیایی که هرجایش را نگاه کنی، نوشته «ویرایش کنید»، در مقابل تغییر چیزی که مسلماً اشتباه است، مقاومت کند. هرکسی می‌تواند اشتباه را در صفحات بحث نوشتارها، گوشزد کرده و برهان و دلیل و منبع معتبرش را ارائه کند تا اجماع صورت بگیرد و آنچه اشتباه است، زدوده شود.

نویسندگان ویرایش

ویکی‌پدیا به دو معنا نویسنده ندارد. اول این‌که در این دانشنامه، کسی چیزی تولید نمی‌کند و انتشار تحقیق دست اول، ممنوع است. در معنای دوم، تخصیص زدن نویسندگان، برای جدا کردن آن‌ها از غیرنویسنده‌هاست در حالی‌که در دانشنامه آزاد ویکی‌پدیا، همه حق ویرایش دارند و می‌توانند نویسنده باشند. پس ویکی‌پدیا، جمع مشخصی از نویسندگان نیست که دور هم جمع شده باشند و بخواهند نوشتار و مقاله بنویسند. در ویکی‌پدیا، حتی کسانی که نام کاربری ندارند نیز می‌توانند ویرایش کنند و با این‌که بار ویرایش‌های خرابکارانه‌ای که اغلب، این گروه از ویرایش‌گران روی دوش دانش‌نامه می‌گذارند، بسیار سنگین است و وقت کاربران زیادی را می‌گیرد، اما سیاست آزاد بودن ویرایش در دانشنامه که رکن اصلی آن است، اجازه نمی‌دهد امکان این‌گونه ویرایش‌ها محدود یا قطع شود.

نوشتارهای خرد ویرایش

بسیاری از نوشتارهای ویکی‌پدیا خردند یا یک‌خطی و چندخطی. اما دست‌کم وجود دارند. این نوشتارها، به صورت موضوعی، در فهرست نوشتارهای خرد، رده‌بندی می‌شوند و کاربران، به فراخور علاقه یا دسترسی‌شان به منابع، آن‌ها را گسترش می‌دهند. برخی از منتقدان را پیش از هرچیز باید با مفاهیمی همچون متن‌باز آشنا کرد که با فضاهای بسته و انحصاری آکادمیک و تجاری، در تقابل است. فضای متن‌باز، همان‌طور که در مجوزهای ویکی می‌توان در موردش بیشتر دانست و پیش‌تر در فضای برنامه‌نویسی کامپیوتری تجربه شده و دستاوردهایی چون تلفن‌های هوشمند و نرم‌افزارهای متن‌باز فراهم آورده که هرکسی به نحوی از آن استفاده می‌کند، بر پایه گسترش و توسعه مداوم و دوری از مالکیت مادی و معنوی ایجاد شده است. نوشتاری خرد، می‌تواند یک هسته نرم‌افزاری دیده شود که در اختیار عدهٔ زیادی از آدم‌ها قرار می‌گیرد تا آن را، آن‌گونه که در توان‌شان هست، و شاید حتی با آزمون و خطا، توسعه دهند. این‌جا، هم روند توسعه آموزنده است و هم نتیجه، قابل بهره‌برداری و استفاده است و هیچ‌چیز، وحی منزل نیست و با استدلالی قوی‌تر و منبعی معتبرتر، می‌تواند نقض شود.

دیکتاتوری یا دموکراسی ویرایش

احتمالاً نزدیک‌ترین شکل حکومت به آنچه در ویکی‌پدیا می‌گذرد، آریستوکراسی است. در محیط ویکی‌پدیا نخبه‌سالاری حاکم است و فاصله زیادی با دیکتاتوری یا دموکراسی دارد. این اتفاق، مهم‌ترین رکن برای ایجاد بی‌طرفی و دوری از جانب‌داری است و کمک می‌کند تا این سامانه، بتواند همچنان که به جمع‌آوری و دسته‌بندی دانش می‌پردازد، از خرابکاری و سوءاستفاده‌هایی که می‌شود از چنین امکانی کرد، فاصله بگیرد. در محیط ویکی‌پدیا، به عکس آنچه بسیاری می‌پندارند و همه‌جا می‌شود اثرش را دید، اثر کمی از باندبازی و یارکشی دیده می‌شود که در صورت کشف، با آن برخورد می‌شود و تمام این‌ها در جامعه‌ای که جامعه‌شناسان‌اش از نبود روحیه جمعی و ضعف در به‌سامان کردن کارهای گروهی، صحبت می‌کنند، معجزه به حساب می‌آید. کاربرانی که برای هرچیزی، بحثی نو آغاز می‌کنند و با احترام، یکدیگر را خطاب می‌کنند و به دانش داشته تفاخر نکرده و به آنچه دیگران دارند، حسد نمی‌ورزند. همهٔ این‌ها در همین نزدیکی رخ داده و کسی آن را ندیده است. حکومت‌های مخوف تاریخ، با زور پلیس مخفی قدرتمند و ارتش‌های رنگ‌به‌رنگ، کشورهای‌شان را دچار عقب‌گردهای بزرگ کردند و این اجتماع مجازی، به دور از عوام‌زدگی و دستاویز قرار دادن نیازهای شخصی و خصوصی انسان‌ها و محدود کردن آزادی‌های‌شان، ۱۵ سال است که روز به روز، بهتر و مفیدتر شده است.

آمارآفرینی ویرایش

آمارآفرینی در ویکی‌پدیا، گرچه به اذعان بسیاری از کاربران، اثرات مخربی هم داشته و با شکل‌های بد آن مقابله شده است، اما توانسته، قالب و شکل‌های حداقلی بسیاری از مفاهیم و اصطلاحات و موضوعات فرهنگی و اجتماعی مهم و ناموجود در منابع فارسی و حوزه‌های مرتبط با فرهنگ عامه را ایجاد کرده و دست‌کم، بستر گسترش آن‌ها را فراهم کند. از طرفی، برای کاربرانی که هیچ پاداشی، جز دانش‌آموزی و لذت گسترش آن، دریافت نمی‌کنند، ایجاد انگیزه‌هایی برای افزایش بهره‌وری و رشد دانشنامه، لازم و ضروری است و یکی از این راه‌کارها، همین چیزی است که منتقدان آمارآفرینی می‌خوانند.

دانشگاه و دانشنامه ویرایش

دانشنامه در معنای سنتی و رایج آن، تشکیل شده از تعدادی مقاله‌نویس که در رشته خاصی تبحر دارند و ویراستار یا ویراستارانی که مطالب دانشنامه را از لحاظ شکلی و محتوایی، می‌سنجند و بر اساس شیوه‌نامه خود، مطالب را حک و اصلاح می‌کنند. در فضای دانشگاهی، دانشجو، باید با راهنمایی استادان و کمک برنامه تحصیلی مشخص، مسیری را بپیماید که در بهترین حالت، به یک محقق خبره مبدل شود. ویکی‌پدیا، گرچه ادعای رقابت با هیچ‌کدام از این اشکال جمع‌آوری دانش وانتقال آن به دیگران را ندارد، اما در جمع‌آوری دانش با حداقل اعتبار (که نمی‌توان آن را در بسیاری موارد بی‌اعتبار خواند) و انتقال آن به جمع بزرگی از انسان‌ها، بسیار موفق عمل کرده است و از طرفی، دست‌کم در مقابله با انتحال، جعل منبع و دستبرد فکری، از برخی از فضاهای دانشگاهی موفق‌تر بوده است.

کمبودها و ضعف‌ها ویرایش

بدیهی است که این دانشنامه هم مانند تمام دستاوردهای بشری، از اشتباه و خطا مصون نبوده و نیست. وظیفه دیگرانی هم که این اشکال‌ها را می‌فهمند، کمک به پربارتر کردن آن و رفع این عیب‌هاست. وگرنه باز کردن پنجه و آن را وجب خواندن، عجب گفتن ندارد. این کار، دِینی است بر گردن تمام کسانی که می‌توانند کمک کنند و نمی‌خواهند بپذیرند زکات علم، نشر آن است. گرچه برخی از انتقادها را کسانی مطرح می‌کنند که سرشناس نبوده و صفحه‌شان در ویکی‌پدیا حذف شده اما نگاه منصفانه حکم می‌کند به گوینده ننگریم. بلکه به حرف او توجه کنیم و اگر انتقادی وارد است، به آن توجه کرده و رفعش کنیم.