تگین شاه

تگین شاه (Tegin Shah) یا شاهی تگین فرزند برهاتگین^[۲] (حکومت ۶۸۰–۷۳۹ م. نزد چینی‌ها معروف به عنوان «تگین شاه خراسان» 散特勤灑) یک پادشاه تُرک شاهی بود. کابلستان مرکز قلمرو تُرک‌شاهیان بود که در بعضی مواقع شامل زابلستان و گنداره بود.^[۳] همزمان با سلطنت تگین شاه، برادرزاده‌اش زیبیل در زابلستان حکومت می‌کرد، وی علی‌رغم احترام به عمویش تگین شاه، حکومتی مستقل داشت.^[۴] زائر بودایی کُره‌ای هویچائو در طول سفر خود از طریق سرزمین‌های جنوب هندوکش در حدود سال ۷۲۶ م برای مدتی در دربار شاه کابل اقامت داشت، که احتمالاً «تگین شاه خراسان» بوده‌است. مطابق نقل هویچائو، کابل و زابل توسط پادشاهان تُرک که بودایی بودند اداره می‌شدند و پادشاه کابل عموی حاکم زابل بود.^[۵] تگین شاه خراسان در سنین بالا و مدتها قبل از ۷۳۸ از قدرت کنار رفت.^[۶]

تُرک‌شاهان در طول حکومت خود در حال درگیری مداوم با گسترش خلافت عباسی به سمت شرق بود. در حدود سال ۶۵۰ م، اعراب از غرب به قلمرو شاهی حمله کردند و کابل را تصرف کردند. اما تُرک‌شاهی توانست با انجام یک ضد حمله و عقب راندن اعراب، مناطق کابل و زابلستان (اطراف غزنی) و همچنین منطقه آراچوسیا تا قندهار را پس بگیرد. عربها در ۶۹۷–۶۹۸ م مجدداً به آنها حمله کردند ولی نتوانستند کابل و زابلستان را تصرف کنند و فرمانده اعراب، یزید بن زیاد در این نبرد کشته شد.^[۷]

ترک‌شاهیان سرانجام در اواخر قرن نهم میلادی در برابر اعراب ضعیف شدند. قندهار، کابل و زابل به دست اعراب فتح شدند، در حالی که در گنداره هندوشاهیان زمام امور را در دست گرفتند.

ابوریحان بیرونی برهمن شاهی‌ها و کسانی را که بیشتر از آنها از کابل به جنوب هندوکش سلطنت کرده‌اند را به دو دسته «ترک شاهی» و «هندو یا برهمن شاهی» تقسیم نموده‌است. شاعر و مورخ کشمیر «کلهنه» هندوشاهی یا برهمن شاهی‌ها را به لقب «شاهی» یاد نموده. منابع چینی در نیمهٔ دوم قرن ۷ و نیمهٔ اول قرن ۸ از شاهانی در گندهارا و کاپیسا حرف می‌زنند که کلمه «تگین» در نام آنها داخل است و مدققین آنها را جزء دودمان «تگین شاهی» حساب می‌کنند.^[۸]

در دوران سلطنت تگین‌شاه، یک زائر کُره‌ای به نام هوی چائو، در بازدید از منطقه گنداره در سال‌های ۷۲۳–۷۲۹ میلادی چنین بیان نموده که این مناطق توسط پادشاهان تُرک اداره می‌شدند:^[۹]^[۱۰]

" من به کشور گاندارا (建馱羅) رسیدم. پادشاه و پرسنل نظامی همه تُرک هستند. بومیان مردم هو هستند. همچنین در میانشان برهمن وجود دارد. این کشور قبلاً تحت سلطه پادشاه کاپیسا قرار داشت. (...) گرچه پادشاه تُرک است، اما بودا (سه جواهر) را بسیار باور و احترام می‌گذارد. پادشاه، همسر وی، شاهزاده و روسا جداگانه صومعه می‌سازند و سه جواهر را عبادت می‌کنند (...) این شهر در کرانه شمالی رودخانه بزرگ سند ساخته شده‌است. با سه روز سفر از این شهر به غرب، یک صومعه بزرگ (...) وجود دارد به نام Kaniska. یک استوپای عالی وجود دارد که دائماً می‌درخشد. صومعه و استوپا توسط پادشاه سابق کانیسکا ساخته شده‌است، بنابراین صومعه به نام وی نامگذاری شده. "

معنای نام ویرایش

غیاث الدین رامپوری، تگین را به معنای پهلوان دانسته و در پاورقی تکین هم آن را نام عمومی ترکان که در ترکیب اسماء به فتح اول می‌آید، عنوان کرده‌است.^[۱۱] دهخدا هم تگین را واژه ای ترکی و به معنای خوش‌ترکیب و زیباشکل دانسته و گفته‌است از القاب امرای ترک، همچون البتکین و سبکتکین، بوده‌است. هم چنین وی آتش، حوض و خرد را از معانی آن ذکر کرده‌است.^[۱۲]

سکه‌شناسی ویرایش

«تگین شاه خراسان» در سنین پیری در سال ۷۳۸ میلادی، تاج و تخت را رها کرد و به امپراتور چین پیشنهاد داد تا پسرش فولین جیپو (Phrom Kesar) را به عنوان جانشین خود منصوب کند.

سکه‌های این دوره جهات مختلف توسعه را نشان می‌دهد که از یک سو ریشه در نوع‌شناسی قدیمی سکه‌های نزاک دارد و از سوی دیگر به‌طور فزاینده‌ای عناصر سبک سکه‌های ساسانی را دوباره در خود جای می‌دهد و تمایل به استفاده از زبان پهلوی برای کتیبه‌های آنها رانمایان می‌سازد. علاوه بر این، می‌توان تأثیرات مربوط به سکه‌های والیان عرب را در این آثار مشاهده کرد.

علیرغم دوره پنجاه ساله سلطنت «تگین شاه خراسان» فقط چند نوع سکه را می‌توان با اطمینان به او نسبت داد. همچنین نمی‌توان این واقعیت را بی‌اعتبار کرد که دیگر حاکمان تابع در طی جنگ مداوم دفاعی علیه اعراب سکه ضرب کرده‌اند. ضرابخانه‌ها را نیز نمی‌توان با قطعیت محلی سازی کرد و اغلب نمی‌توان نوع سکه را در شمال یا جنوب هندوکش ضرب کرد.

دو سکه تاریخ‌دار، یکی سال ۷۰۲ و دیگری در ۷۰۹ یا ۷۲۸، برای ترتیب زمانی این سکه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. کتیبه آنها بدون شک آنها را به «تگین شاه خراسان» نسبت می‌دهد.

پشت بعضی از سکه‌ها همچنان متأثر از محراب آتش ساسانیان است، اما با اضافه شدن جدید تصویر خدایی در شعله نیم، که به عنوان خدای آتش ایرانی یا شخصیتی از جلال سلطنتی الهی تعبیر شده‌است. این نوع سکه در زابلستان نیز یافت می‌شود و اولین بار توسط پادشاه ساسانیان خسرو دوم برای مجموعه‌ای از مسائل خاص استفاده شد.

روی بعض سکه‌ها تصویر پادشاه را با تاج سر گاو نر بال دار نزاک نشان می‌دهد. عکس آن، با یک محراب آتش، مستقیماً به مدل‌های ساسانی متصل می‌شود. افسانه‌ها به‌طور مداوم در پهلوی وجود دارد، گرچه بیشتر آنها دیگر قابل خواندن نیستند. در یک شماره به وضوح عنوان "Yabgu of the Bactrians" ذکر شده‌است (شماره ۸). تمغای نوشته شده در هلال ماه قابل توجه است. اگرچه به عنوان تزئین لبه مشاهده می‌شود، اما در هر صورت فقط در سکه‌های ضرب شده در جنوب هندوکش یافت می‌شود.^[۱۳]

جستارهای وابسته ویرایش

ترک شاهیان

منابع ویرایش

↑ «Chorasan Tegin Shah | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۳.
↑ Rahman, Abdur; Bopearachchi (Ed.), Osmund; Boussac (Ed.), Marie-Françoise (2002). Afghanistan. Ancien Carrefour entre l'Est et l'Ouest (New Light on Khingal, Turk and Hindu Shahis) (PDF). XV. Turnhout, Belgium: Brepols. pp. 37–41. ISBN 2-503-51681-5.
↑ «15. The Rutbils of Zabulistan and the "Emperor of Rome" | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۳.
↑ History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A ...edited by Ahmad Hasan Dani, B. A. Litvinsky, p379.
↑ «14. Kabulistan and Bactria at the time of "Khorasan Tegin Shah" | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۳.
↑ Zinbun Kagaku Kenkyusyo, 2000 p65.
↑ Kim, Hyun Jin (19 November 2015). The Huns. Routledge. pp. 58–59. ISBN 978-1-317-34090-4.
↑ «کابل ناتهـ». www.kabulnath.de. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۲.
↑ Jan, Yun-Hua; Iida, Shotaro; Yang, Han-Sung (1984). The Hye Ch'O Diary: Memoir of the Pilgrimage to the Five Regions of India (Religions of Asia Series) (English and Korean ed.). Asian Humanities Pr. pp. 50–51. ISBN 978-0-89581-024-3.
↑ "又從迦葉彌羅國西北隔山一月程至建馱羅。此王及兵馬。總是突厥。土人是胡。兼有婆羅門。此國舊是罽賓王王化。為此突厥王阿耶領一部落兵馬。投彼罽賓王。於後突厥兵盛。便殺彼罽賓王。自為國主。因茲國境突厥覇王此國已北。並住中。其山並燋無草及樹。衣著人風言音節氣並別。衣是皮𣬼㲲衫靴袴之類土地宜大麥小麥。全無黍粟及稻。人多食麨及餅。唯除迦葉彌羅大勃小勃揚同等國。即此建馱羅國。乃至五天崑崙等國。總無蒲□□□甘蔗。此突厥王象有五頭。羊馬無數。駝騾驢等甚□多。地與胡□□□□□迴不過。向南為道路險惡。多足劫賊。從茲已北。西業者多市店之間。極多屠殺。此王雖是突厥。甚敬信三寶。王王妃王子首領等。各各造寺。供養三寶。此王每年兩迴設無遮大齋。但是緣身所受用之物。妻及象馬等。並皆捨施。唯妻及象。令僧斷價。王還自贖。自餘駝馬金銀衣物家具。聽僧貨賣。自分利養此王不同餘已北突厥也。兒女亦然。各各造寺。設齋捨施。此城俯臨辛頭大河北岸而置。此城西三日程有一大寺。即是天親菩薩無着菩薩所住之寺。此寺名葛諾歌。有一大塔。每常放光。此寺及塔。舊時葛諾歌王造。從王立寺名也。又此城東南□里。即是佛過去為尸毘王救鴿處。見有寺有僧。又佛過去捨頭捨眼餧五夜叉等處。並在此國中。在此城東南山裏。各有寺有僧。見今供養。此國大小乘俱行" in "遊方記抄第1卷 Paragraph 0977b06". tripitaka.cbeta.org.
↑ غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ج 1، ص 252.
↑ علی اکبر دهخدا، لغتنامه، واژه تگین.
↑ «14. Kabulistan and Bactria at the time of "Khorasan Tegin Shah" | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۲.

ویکی‌پدیای انگلیسی

[1] «Chorasan Tegin Shah | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۳.

[2] Rahman, Abdur; Bopearachchi (Ed.), Osmund; Boussac (Ed.), Marie-Françoise (2002). Afghanistan. Ancien Carrefour entre l'Est et l'Ouest (New Light on Khingal, Turk and Hindu Shahis) (PDF). XV. Turnhout, Belgium: Brepols. pp. 37–41. ISBN 2-503-51681-5.

[3] «15. The Rutbils of Zabulistan and the "Emperor of Rome" | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۳.

[4] History of Civilizations of Central Asia: The crossroads of civilizations, A ...edited by Ahmad Hasan Dani, B. A. Litvinsky, p379.

[5] «14. Kabulistan and Bactria at the time of "Khorasan Tegin Shah" | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۰۳.

[6] Zinbun Kagaku Kenkyusyo, 2000 p65.

[7] Kim, Hyun Jin (19 November 2015). The Huns. Routledge. pp. 58–59. ISBN 978-1-317-34090-4.

[8] «کابل ناتهـ». www.kabulnath.de. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۲.

[9] Jan, Yun-Hua; Iida, Shotaro; Yang, Han-Sung (1984). The Hye Ch'O Diary: Memoir of the Pilgrimage to the Five Regions of India (Religions of Asia Series) (English and Korean ed.). Asian Humanities Pr. pp. 50–51. ISBN 978-0-89581-024-3.

[10] "又從迦葉彌羅國西北隔山一月程至建馱羅。此王及兵馬。總是突厥。土人是胡。兼有婆羅門。此國舊是罽賓王王化。為此突厥王阿耶領一部落兵馬。投彼罽賓王。於後突厥兵盛。便殺彼罽賓王。自為國主。因茲國境突厥覇王此國已北。並住中。其山並燋無草及樹。衣著人風言音節氣並別。衣是皮𣬼㲲衫靴袴之類土地宜大麥小麥。全無黍粟及稻。人多食麨及餅。唯除迦葉彌羅大勃小勃揚同等國。即此建馱羅國。乃至五天崑崙等國。總無蒲□□□甘蔗。此突厥王象有五頭。羊馬無數。駝騾驢等甚□多。地與胡□□□□□迴不過。向南為道路險惡。多足劫賊。從茲已北。西業者多市店之間。極多屠殺。此王雖是突厥。甚敬信三寶。王王妃王子首領等。各各造寺。供養三寶。此王每年兩迴設無遮大齋。但是緣身所受用之物。妻及象馬等。並皆捨施。唯妻及象。令僧斷價。王還自贖。自餘駝馬金銀衣物家具。聽僧貨賣。自分利養此王不同餘已北突厥也。兒女亦然。各各造寺。設齋捨施。此城俯臨辛頭大河北岸而置。此城西三日程有一大寺。即是天親菩薩無着菩薩所住之寺。此寺名葛諾歌。有一大塔。每常放光。此寺及塔。舊時葛諾歌王造。從王立寺名也。又此城東南□里。即是佛過去為尸毘王救鴿處。見有寺有僧。又佛過去捨頭捨眼餧五夜叉等處。並在此國中。在此城東南山裏。各有寺有僧。見今供養。此國大小乘俱行" in "遊方記抄第1卷 Paragraph 0977b06". tripitaka.cbeta.org.

[11] غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ج 1، ص 252.

[12] علی اکبر دهخدا، لغتنامه، واژه تگین.

[13] «14. Kabulistan and Bactria at the time of "Khorasan Tegin Shah" | Digitaler Ausstellungskatalog». pro.geo.univie.ac.at. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۱۲.

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۱]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]