دبیره جیرفت

خطی باستان

دبیرهٔ جیرفت، کهن‌ترین خط یا دبیرهٔ جهان است که حتی کهن‌تر از خط سومری نیز می‌باشد. این دبیره در سنگ نبشته‌های مربوط به شهرنشینی جیرفت ایران یافت شده‌است. بر پایهٔ کاوش‌هایی که در کاوشگاه باستانی جیرفت انجام شد، برخلاف نگرش پیشین که سومریان مخترعان خط دانسته می‌شدند، ثابت شد که مردمان تمدن جیرفت ایران نخستین پدیدآورندگان خط (دبیره) در جهان بوده‌اند.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹] کارشناسان مختلف این خط را با نام‌های گوناگونی (شرقی، جیرفتی، هندسی، نیا ایرانی و…) نامیده‌اند.

تصویری بازسازی‌شده از بخشی از دبیرهٔ جیرفت
نمونه ای از خط‌های جیرفتی

بررسی لوح‌های یافت شده

ویرایش
 

در ظاهر دو نوع یا شاید هم سه نوع نگارش در این محوطه یافت شده‌است. یکی همانی است که نگارش خطی ایلامی می‌خوانیم. دیگری حاوی علائمی به ظاهر کهن تر است و حالت سوم هم سه لوح چند سطری با اشکال هندسی یا آمیخته‌ای از هندسی و ایلامی یا آغاز ایلامی.[۱۰]

به گفته ریچارد سی فولتز، به گمان پژوهشگران، خط ایلامی باستان/نیا ایلامی از جیرفت سرچشمه گرفته‌است، جایی که سیستم نوشتاری ابتدا توسعه یافت و سپس در سراسر کشور گسترش یافته، و حتی به میان‌رودان رفت.[۱۱][۱۲][۱۳]

فرانسوا دسه، محققی که به تازگی خط ایلامی باستان را رمزگشایی کرده‌است؛ این خط را نیای خط ایلامی می‌داند و تاریخ به وجود آمدن این خط و تاریخ مکتوب ایران را به هزاره چهارم پیش از میلاد در ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رساند و این خط را یکی از کهن‌ترین خطوط جهان در کنار خطوط میخی سومری و هیروگلیف مصری می‌داند.[۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]

آژیده مقدم، در مقاله ای که در آن، سعی در رمزگشایی این خطوط داشت، دبیره های نیاایلامی، ایلامی باستان و دبیره های مکشوفه در جیرفت را با یکدیگر مرتبط می‌داند.[۱۹]

رمزنگاری خط

ویرایش

باستان شناسان و رمزنگاران هنوز موفق به خواندن سنگ نبشته‌ها و خط باستانی این تمدن نشده‌اند. اما از آنجایی که مشخص شده تمدن اَرَتَ از تمدن‌های ثروتمند بوده احتمال می‌رود مضمون کتیبه‌ها در رابطه با مسائل تجاری یا قوانین حکومتی این تمدن باشد. البته در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای رمزگشایی این خطوط مانند مقالاتی از فرانسوا دسه، جی.پی باسلو، متیو کرورن، سورنا فیروزی، مجتبی شهمیری، مسعود صیفی، ابوالفضل نادری و کتاب ارزشمند آژیده مقدم، انجام شده‌است.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸]

نظام نگارش هندسی لوح‌های کُنار صندل جنوبی در جیرفت؛ نظریهٔ «جدول مادر»

مقدم آغازگر روشی از پژوهش در تاریخ مطالعات خطوط باستانی است که طی آن ساختمان بیرونی نظام نگارشی لوح‌های کُنار صندل جنوبی جیرفت در کنار مجموعه نشانه‌های خط ایلامی زنجیره ای در مقایسهٔ عمومی با ایلامی آغازین در یک نظام هندسی مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش در واقع تمامی نشانه‌های هندسی در دیگر خطوط کهن، چون سومری آغازین و خط درۀ سند و کرت را نیز شامل می‌شود. وی تأکید دارد که عنوان «هندسی» را نه صرفاً بر مبنای شکل نشانه‌ها، بلکه بنابر تحلیل روند شکل‌گیری آنها در یک نظام منسجم هندسی بر این خطوط نهاده‌است. این پژوهش را بنابر تحلیل‌های هوشمندانهٔ آن باید کلید بررسی شاخه‌های مهمی از نظامهای نگارش باستانی به ویژه با نشانه‌های هندسی دانست، همچنان که نوید دهندهٔ دستیابی به منشأ ساختمان خطوط میخی نیز محسوب می‌شود.[۲۹][۳۰][۳۱]

ایشان در مجموعه مطالعات خود در مورد لوحهای کُنار صندل جیرفت، بنیان هندسی نشانه‌های خطوط ایلامی آغازین و ایلامی زنجیره ای را مورد بررسی موشکافانه قرار داد. نتیجه این بررسی دستیابی به پیریخت این خطوط پیرامون دو شکل پایه‌ای «خط و نقطه» در طرحی نظام مند بود که وی آن را «جدول مادر» نامید. به نظر او خطوط ایلامی آغازین و زنجیره ای در اصل یک نظام نگارشی واحد بوده‌اند که نوع و تعداد نشانه‌ها در آنها در طول زمان دستخوش تحول شده‌است. مقدم منشأ خط میخی را نیز در همین نظام نگارشی جستجو کرد و آن را حاصل برگردان تصویر بر سطح در جدول مادر و شکست اجزای تشکیل دهندهٔ آن جهت تجسم دوباره با خطوط راست دانست. به نظر وی خط سوزنی وجهی کهن تر از همین روش با استفاده از نقطه به جای خط است.[۳۱][۳۰][۲۹]

جستارهای وابسته

ویرایش

دبیره نیاایلامی

دبیره ایلامی باستان

تمدن جیرفت

خط در ایران

پانویس

ویرایش
  1. «Press TV - Iran finds world's oldest script». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مه ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۰۸.
  2. «CHN | News». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۰۸.
  3. «"Jiroft Inscription", Oldest Evidence of Written Language - Persian Journal Culture Archaeological History Art Archaeology cutlural history news & Iranian cutlure newspaper». بایگانی‌شده از اصلی در ۲ آوریل ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۰۸.
  4. «Study of the ancient Indus script». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ آوریل ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۰۸.
  5. Jiroft: A Lost Kingdom of …?
  6. Ancient Scripts: Articles Archive
  7. Archaeologists Have Discovered The World's Oldest Inscription In Jiroft
  8. «Archaeologists have Discovered the World's Oldest Inscription in Jiroft (Iran) | History News Network». historynewsnetwork.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۳-۰۷.
  9. «Foltz, Richard C. (2016). Iran in World History. Oxford University Press. p. 6. ISBN 978-0-19-933550-3».
  10. سورنا فیروزی (۲۰۲۱-۰۷-۲۷). «تحلیلی تازه بر نگارش الواح کشف شدهٔ کنارصندل جیرفت». ایسنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۷.
  11. Foltz, Richard C. (2016). Iran in World History. Oxford University Press. p. 6.
  12. یوسف مجیدزاده. «الواح جیرفت و خاستگاه؛ نظام خط ایلامی». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۷.
  13. «کتاب فرهنگ ایران و تمدن جهان، بررسی راه طی‌شدهٔ ایران و تأثیر آن بر تاریخ جهان | ریچارد فولتز | طاقچه». amp.taaghche.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۲۷.
  14. "Bronze Age writing phenomenon in South-Eastern Iran, ca. 3300-1880 BCE | Francois Desset - Academia.edu". www.academia.edu (به انگلیسی). Retrieved 2023-01-13.
  15. Desset, Francois. "سیستم نگارش جدید کشف شده مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در ایران: الواح "هندسی" کنار صندل الواح «هندسی» هزارهٔ سوم پ. م کُنار صندل: نظام نوشتاری جدید مکشوفه از ایران". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  16. "A new history of writing on the Iranian Plateau | Francois Desset - Academia.edu". www.academia.edu (به انگلیسی). Retrieved 2023-01-13.
  17. Desset, Francois (2022-01-01). "Considerations on the History of Writing on the Iranian Plateau (ca. 3500-1850 B.C)". Journal of Archaeology and Archaeometry.
  18. A New History of Writing on the Iranian Plateau, retrieved 2023-03-07
  19. Ancient geometry and “proto-iranian” scripts. south konar sandal mound inscritions, jiroft (Ancient Geometry: Writing Systems, Art, Mathematics)
  20. فیروزی, سورنا; سعادت مهر, محمدامین; کوهستانی اندرزی, حسین (2022-07-05). "الگویی برای معنابخشی به یک لوح کشف‌شده از محوطه کنارصندل جیرفت و هم‌خوانی آن با شواهدمکتوب در ادبیات اکدی". جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام. doi:10.22034/iaej.2022.13867.1045. ISSN 2476-6046.
  21. The Konar Sandal 'Geometric' inscriptions: a graphotactic analysis[پیوند مرده]
  22. Shahmiri, Mojtaba (2021-01-01). "تحلیل و بررسی یکی از کتیبه‌های باستانی جیرفت". Tarikhandish.
  23. ««نظام نگارش هندسی در گل‌نبشته‌های تپه کنار صندل جنوبی، جیرفت؛ تألیف آژیده مقدم»».[پیوند مرده]
  24. «A new writing system discovered in 3rd millennium bce iran: The konar sandal 'geometric' tablets , François desset».
  25. «The tablets from konar sandale B and its pertinence to Elamite studies; Basello, G. P.».
  26. «داستان باستان، رمزگشایی از خط پنج هزار ساله ایرانی، شرق، فرانسوا دسه».
  27. «گرامی‌باد 25 اَردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی - امرداد». amordadnews.com. ۱۴۰۳-۰۲-۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۶-۲۵.
  28. Behnegarsoft.com (۲۰۲۴-۰۳-۲۳). «معرفی کتاب تاریخی اسرار تمدن جیرفت». مردم سالاری آنلاين. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۶-۲۵.
  29. ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ «دکتر آژیده مقدم| آژیده مقدم باستان‌شناس ایرانشناس». www.persiangulfstudies.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۳.
  30. ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ et (2021-01-26). "نظام نگارش هندسی | روزنامه اطلاعات" (به انگلیسی). Retrieved 2023-07-13.[پیوند مرده]
  31. ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ «کتاب: نظام نگارش هندسی در گل‌نبشته‌های تپه کنار صندل جنوبی، جیرفت». جویشگر علمی فارسی (علم نت). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۱۳.