نیاایلامی

نیاایلامی یا آغازایلامی (به انگلیسی: Proto-Elamite) دوره‌ای از تاریخ ایلام میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد است. البته تا ۳۴۰۰ پیش از میلاد نیز تخمین زده میشود. این دوره که معادل با اواخر دوره بانش است، با نام شوش سوم نیز شناخته می‌شود.

بازسازی استاندارد توسعه نوشتار و موقعیت آنها. . این احتمال وجود دارد که خط مصری مستقل از خط بین النهرین اختراع شده باشد.

برخی از مردم شناسان، مانند جان آلدن، فلیپ کهل، فرانسوا والا و دیگران، معتقدند که نفوذ نیا-ایلامیان در پایان هزاره چهارم قبل از میلاد به سرعت رشد کرد و باعث ایجاد گستره آن با سبک های مشترک در سرامیک، هنر و معماری و کنترل آن بر راه های تجاری عمده میان فلات ایران و میان‌رودان شد و با ایجاد تجارت دریایی در خلیج فارس چندین قرن بعد به همان سرعت کاهش یافت.

تاریخ، تعداد نویسه‌ها و رمزگشایی

کهن‌ترین دبیرهٔ ایلامی که نیاایلامی یا آغازایرانی نام‌گرفته، نخستین بار به سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد در شهر شوش، پایتخت ایلامیان، در جنوب غرب ایران بکار گرفته شد. بر طبق داده های رادیوکربن، قرص های نیا ایلامی به احتمال قریب به یقین 3300-3000 سال قبل از میلاد قدمت دارند. همچنین در تپه سیلک، تپه یحیی و تل‌ملیان نیز دبیره های حامل این خط یافت شده است.

سفال های نیاایلامی یافت شده در تپه سیلک متعلق به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد است، تاریخی که الواحِ با متون نیاایلامی کشف شده در آنجا متعلق به آن هستند و مهر و موم های نخستینِ استوانه ای نیز مربوط به این دوره هستند. درحال حاضر دلیلی برای اثبات دیرینه تر بودن خط آغاز میخی نسبت به آغاز نگارش ایرانی وجود ندارد.

الواح و قرص های نیاایلامی در محوطه های باستانی زیر (به ترتیب تعداد) یافت شده است:

• شوش (بیش از ۱۵۵۷ عدد)
• انشان یا ملیان (بیش از ۳۲ عدد)
• تپه یحیی (۲۷ عدد)
• تپه سیلک (۲۳ عدد) (۱۲۳؟)
• تپه سفالین (۱۲ عدد)
• جیرفت (۲ عدد)
• تپه ازبکی (۱ عدد)
• شهرسوخته (۱ عدد)
• تل گسر (۱ عدد)
• تپه‌حصار (؟)
• شهداد (؟)

الواح دیگری نیز در تپه حصار و سیلک و چغامیش و ... یافت شده اند که جزو نیاایلامی طبقه بندی نشده اند.

دبیرهٔ نیاایلامی دارای بیش از ۱۰۰۰ نشانه است و به‌نظر می‌رسد که باید بخشی از آن واژه‌نگار باشد.

در سال ۲۰۱۲ دکتر جیکوب دال از دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد، پروژه‌ای را برای ساخت تصاویر باکیفیت از لوح‌های گلی نیاایلامی و انتشار آنلاین آنها اعلام کرد. او امیدوار است که با این کار، متخصصان علاقمند در سراسر دنیا بتوانند روی رمزگشایی این ۱۶۰۰ لوح کار کنند.

خط ایلامی باستان، از این خط تکامل یافته است.

این دبیره هنوز رمزگشایی نشده است، و زبانی را که نمایش می‌دهد هنوز ناشناخته است. اما در چند سال اخیر موج جدیدی از مطالعات برای رمزگشایی این خطوط آغاز شده است.

جستارهای وابسته

• گاه‌شمار تاریخ ایران از غارنشینی تا ظهور هخامنشیان
• نیا-فراتی
• دبیره جیرفت
• خط ایلامی باستان

پانویس

• مج‍لهٔ باست‍ان‌شن‍اسی و تاریخ، ش ۲۳، ۲۴، (پایی‍ز، زمس‍تان ۱۳۷۶، به‍ار، تابس‍تان ۱۳۷۷): ص ۶–۹.