خط ایلامی باستان
خط ایلامی باستان یا ایرانی باستان (خط مخطط ایلامی یا خط سطری ایلامی یا خط ایلامی زنجیره ای یا خط آغاز ایرانی) دبیره‌ای هجایی بود که از نیا-ایلامی بدست آمده‌بود[۱] که در سراسر فلات ایران پیدا شده است از این رو به این خط ایرانی باستان نیز گفته می شود. دبیره ایلامی باستان برای مدت زمان کوتاه اواخر هزاره سوم قبل از میلاد، در میان سال‌های ۲۳۰۰ تا ۲۲۲۰ پیش از میلاد[۲] به کار می‌رفت، هرچند که تاریخ اختراعش به پیش از آن بازمی‌گردد.
| خط ایلامی باستان | |
|---|---|
 لیست کاراکتر های شناخته شده خط ایلامی باستان | |
| نوع | رمز گشایی شده |
| زبان‌ها | ایلامی باستان |
| دورهٔ زمانی | هزاره سوم پیش از میلاد |
| وضعیت | منقرض شده |
| سامانهٔ مادر |
نیا-ایلامی
|
غالباً ادعا می‌شود که این خط یک سازوکار نوشتاری هجایی است که از خط و زبان مأخوذ خودش، نیاایلامی الگو گرفته‌است.[۱] فرانسوا دسه و همکاران معتقدند که این قدیمی ترین سیستم نوشتاری کاملاً آوایی شناخته شده است[۲]، اما بعضی دیگر مانند دکتر مایکل مِیدر می‌گویند تا حدی نیز لوگوگرافی است.[۳]
تصور بر این است که استفاده از این دبیره، در حدود ۲۱۰۰ سال قبل از میلاد و همزمان با مرگ پادشاه کوتیک اینشوشیناک، آخرین فرمانروای سلسله پادشاهی اوان در شوش منسوخ شده باشد و در همین دوران بود که شوش، توسط سلسله سوم اور مورد یورش قرار گرفت و این در حالی بود که ایلام(هلتمتی)، همچنان تحت کنترل پادشاهی سیماشکی باقی ماند.[۴]
خط ایلامی خطی با توجه به نشانه های محدود و همچنین منطق آوایی و دقت بالای آن، کارآمد تر و در نتیجه پیشرفته تر از سیستم های نگارش معاصر است. با این حال، سیستم های نگارشی را نه بر اساس ارزش های ما، بلکه بر اساس توانایی‌شان در خدمت به نیاز های افرادی که از آنها استفاده می‌کردند، در نظر گرفت.[۵]
رمزگشاییویرایش
ایلامی باستان تنها تا اندازه‌ای رمزگشایی شده بود، که توسط بورک(۱۹۰۵) و فرانک(۱۹۱۲) آغاز شده و بیش‌تر آن بدست والتر هینتس بوده‌است.[۶] به نظر می‌رسد که ایلامی باستان از ۸۰ نشانه ساخته شده‌باشد و بر ستون‌های عمودی، از بالا به پایین نوشته می‌شد که از چپ به راست می‌رفت.
دبیره ایلامی باستان به تازگی و پس از سالها تحقیق و کوشش محققان در مقاله ای که در مجله Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie به چاپ رسیده، رمزگشایی شده است.[۷]
مقاله ای فارسی از فرانسوا دسه درمورد رمزگشایی این خط در روزنامه شرق منتشر شده است[۵]
متون شناخته شدهویرایش
تا سال ۲۰۲۱ بیش از ۵۲ قطعه و نوشته ی ایلامی باستان (ایرانی باستان) کشف شده که متعلق به سه دسته‌ی ایرانی شرقی، ایرانی مرکزی و ایرانی غربی هستند.[۸]
نظام نگارش هندسی لوحهای کُنار صندل جنوبی در جیرفت؛ نظریۀ «جدول مادر»ویرایش
دکتر مقدم آغازگر روشی از پژوهش در تاریخ مطالعات خطوط باستانی است که طی آن ساختمان بیرونی نظام نگارشی لوح های کُنار صندل جنوبی جیرفت در کنار مجموعه نشانه‌های خط ایلامی زنجیره ای در مقایسۀ عمومی با ایلامی آغازین در یک نظام هندسی مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش در واقع تمامی نشانه‌های هندسی در دیگر خطوط کهن، چون سومری آغازین و خط درۀ سند و کرت را نیز شامل می‌شود. وی تأکید دارد که عنوان «هندسی» را نه صرفاً بر مبنای شکل نشانه‌ها، بلکه بنابر تحلیل روند شکل‌گیری آنها در یک نظام منسجم هندسی بر این خطوط نهاده است. این پژوهش را بنابر تحلیل‌های هوشمندانۀ آن باید کلید بررسی شاخه‌های مهمی از نظامهای نگارش باستانی به ویژه با نشانه‌های هندسی دانست، همچنانکه نوید دهندۀ دستیابی به منشأ ساختمان خطوط میخی نیز محسوب می‌شود.[۹][۱۰][۱۱]
ایشان در مجموعه مطالعات خود در مورد لوحهای کُنار صندل جیرفت، بنیان هندسی نشانه‌های خطوط ایلامی آغازین و ایلامی زنجیره ای را مورد بررسی موشکافانه قرار داد. نتیجه این بررسی دستیابی به پیریخت این خطوط پیرامون دو شکل پایه‌ای "خط و نقطه" در طرحی نظام مند بود که وی آن را "جدول مادر" نامید. به نظر او خطوط ایلامی آغازین و زنجیره ای در اصل یک نظام نگارشی واحد بوده‌اند که نوع و تعداد نشانه‌ها در آنها در طول زمان دستخوش تحول شده است. مقدم منشأ خط میخی را نیز در همین نظام نگارشی جستجو کرد و آن را حاصل برگردان تصویر بر سطح در جدول مادر و شکست اجزای تشکیل دهندۀ آن جهت تجسم دوباره با خطوط راست دانست. به نظر وی خط سوزنی وجهی کهن تر از همین روش با استفاده از نقطه بجای خط است.[۱۰][۹][۱۱]
نظریات و نامگذاری های جدیدویرایش
شبکه الفبایی-هجایی ایلامی خطی، در حدود سال ۲۳۰۰ پیش از میلاد ناگهان ظاهر نشده است و خط های آغاز ایلامی و ایلامی خطی احتمالا دو سیستم نگارشی متفاوت نبوده اند، بلکه یک سیستم در دو مرحله زمانی متفاوت از تکامل بوده اند. این مراحل تکامل را می‌توان به ترتیب به عنوان نگارش آغاز ایرانی قدیم (حدود ۳۲۰۰ تا ۲۹۰۰ پیش از میلاد) و نگارش آغاز ایرانی جدید (۲۳۰۰ تا ۱۸۸۰ پیش از میلاد) نامید. بر مبنای این این فرضیه که خطوط آغاز ایلامی و ایلامی خطی به ترتیب مرحله قدیمی و مرحله جدید از یک سیستم نگارش یکسان هستند.[۵]
منابعویرایش
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ "Linear Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-04-02.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Desset et al. (2022).
- ↑ "Mysterious ancient script finally deciphered? – DW – 08/22/2022". dw.com (به انگلیسی). Retrieved 2023-04-02.
- ↑ Encyclopedia Iranica: Elam - Simashki dynasty, F. Vallat
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ «داستان باستان، رمزگشایی از خط پنج هزار ساله ایرانی، شرق، فرانسوا دسه».
- ↑ Hinz (1969), Hinz (1975).
- ↑ Magazine, Smithsonian; Lawler, Andrew. "Have Scholars Finally Deciphered a Mysterious Ancient Script?". Smithsonian Magazine (به انگلیسی). Retrieved 2022-08-27.
- ↑ Mäder (2021) ، صفحات 1-9
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ «دکتر آژیده مقدم|دکتر آژیده مقدم باستان شناس ایرانشناس». www.persiangulfstudies.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۱۶.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ et. "نظام نگارش هندسی | روزنامه اطلاعات" (به انگلیسی). Retrieved 2023-05-16.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ «کتاب: نظام نگارش هندسی در گل‌نبشته‌های تپه کنار صندل جنوبی، جیرفت». جویشگر علمی فارسی (علم نت). دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۵-۱۶.
- مجله باستان‌شناسی و تاریخ، ش ۲۳، ۲۴، (پاییز، زمستان ۱۳۷۶، به‍ار، تابستان ۱۳۷۷): ص ۶ - ۹.
Desset, François, Tabibzadeh, Kambiz, Kervran, Matthieu, Basello, Gian Pietro and Marchesi, and Gianni. "The Decipherment of Linear Elamite Writing" Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie 112, no. 1 (2022): 11-60. https://doi.org/10.1515/za-2022-0003
 | این یک مقالهٔ خرد خط و تایپوگرافی است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید. |