رامسس دوم

رامسس دوم یا رامسس کبیر (Riʕmīsisu؛ معنا:زادهٔ رع) (زاده ۱۳۰۲ پ. م، پادشاهی ۱۲۸۰–۱۲۱۳ پ. م) فرعون مصر باستان از دودمان نوزدهم فراعنه آن سرزمین بود. بسیاری او را نیرومندترین فرعون تاریخ مصر باستان می‌دانند. رامسس دوم، بزرگ‌ترین فرعون عصر پادشاهی نوین (حدود ۱۵۵۰ تا ۱۰۶۹ پ. م)، حدود هفتاد سال مقتدرانه حکومت کرد و ثبات و رونق را به مصر آورد. او مانند دولتمردان بین‌المللی امروزی، ماهرانه دیپلماسی، راهبردهای نظامی و تبلیغات را برای اعتلای مصر و حفظ امپراتوری خود به کار گرفت. به این ترتیب بود که او به شخصیتی مهم در سیاست خاورمیانه باستان بدل شد.

رامسس دوم
"رامسس بزرگ"
یکی از چهار مجسمه نشسته رامسس دوم در نمای خارجی ابوسمبل.
فرعون
فرمانروایی	۱۲۸۰–۱۲۱۳ پ. م (دودمان نوزدهم مصر)
پیشین	ستی یکم
جانشین	مرنپتاه
عنوان سلطنتی
همسر(ان)	نفرتاری ایزتنوفرت بنتانات Meritamen Maathorneferure Nebettawy Henutmire
فرزندان	Amun-her-khepsef رامسس Pareherwenemef Khaemweset مرنپتاه Meryatum بنتانات Meritamen Nebettawy (See List of children of Ramesses II)
پدر	ستی یکم
مادر	Queen Tuya
آرامگاه	KV7
آثار بر جای مانده	ابوسمبل ابیدوس معبد رامسیوم اقصر کرنک

کسی که بعدها رامسس دوم شد درست پیش از آغاز سلسلهٔ نوزدهم (حدود ۱۲۹۵ تا ۱۱۸۷ پ. م) به دنیا آمد و سومین فرعون این سلسله شد. رامسس از پدرش، ستی یکم، امپراتوری قوام‌یافته‌ای را به ارث برد که از سوریهٔ امروزی در شمال تا سودان (نوبهٔ آن روزگار) در جنوب کشیده شده بود. او هم مانند پدرش سوداهایی سرزمینی برای سوریه در سر داشت، اما باید با تهدید امپراتوری هیتی در آناتولی در شمال مقابله می‌کرد. معروف‌ترین رویارویی او با هیتی‌ها، حدود ۱۲۷۵ پ. م، در نبرد کادش (یا قادش) در سوریه اتفاق افتاد. رامسس ادعا کرده‌است که یک‌تنه در این نبرد پیروز شده‌است، اما دیگر منابع نقل می‌کنند که هیتی‌ها پیروز آشکار میدان بوده‌اند. حقیقت احتمالاً چیزی میان این دو است و هیچ طرفی به پیروزی آشکار یا دستاورد مهمی نرسیده‌است.

ستی یکم پدرش هنگامی که او چهارده‌ساله بود وی را به جانشینی برگزید. او از همین سن همراه پدرش در جنگ علیه اقوام نوبیایی و لیبیایی شرکت می‌کرد. رامسس در آغاز دهه سوم زندگی به پادشاهی رسید. او ۶۶ سال و دو ماه پادشاهی نمود و قریب به نودوشش سال زیست. او مؤثرترین فرعون در پاک کردن دورهٔ آمارنا از تاریخ مصرست. او پایتخت را از شهر تبس به رامسس برد. رامسس دوم سومین فرعون از دودمان نوزدهم بود. وی در جنگ با امپراتوری هیتی توانست بر سرزمین‌های خاوری مدیترانه دست یابد.

برخی او را فرعون هم دوره موسی و سفر خروج او می‌دانند. او دارای ۴۴–۵۶ پسر و ۴۰–۴۴ دختر بود.

فرعون بزرگ، رامسس، علاقه زیادی به بناهای تاریخی داشت. در زمان رامسس دوم بیشترین ساختمان‌ها و بناهای معماری مطرح مصر باستان ساخته شد. بناهایی که بسیاری از آنها هنوز هم در مصر در دسترس هستند. رامسس به دلیل داشتن قدرت نظامی و آبادانی که در مصر ایجاد کرد به عنوان یکی از بزرگترین فرمانروایان مصر باستان شناخته می‌شود. او در حدود ۹۲ سالگی و پس از شصت‌وهفت سال حکومت بر مصر، در حالی که بیش از صد فرزند از خود به جای گذاشت، درگذشت.

رامسس سیاستمدار

مومیایی رامسس دوم

در نخستین سال‌های تاجگذاری، رامسس دوم عازم میدان‌ها جنگ شد، به هدف پس گرفتن قلمروهای قدیم مصر که تحت سلطهٔ نوبی‌ها و هیتی‌ها بود و همچنین حفاظت از مرزهای مصر. چند نبرد در لیبی و خاموش کردن شورش‌های نوبی‌ها هم در کارنامهٔ جنگی او نوشته شده‌است، اما هیچ‌کدام به اندازهٔ نبرد کادش، بزرگ و از لحاظ تاریخی بااهمیت نبوده‌اند. در این نبرد ۵٫۰۰۰ ارّابه و بیش از ۹٫۰۰۰ سرباز پیاده‌نظام شرکت داشتند.

حدود ۱۲۵۸ پ.م. پس از درگیری‌های پراکندهٔ قبلی، هیتی‌ها و مصری‌ها معاهده‌ای تاریخ‌ساز تنظیم کردند که در عمل به دشمنی میان آن‌ها پایان داد. رامسس، که متوجه نقشش به‌عنوان سیاستمداری در خدمت منافع وسیع‌تر مصر بود، بعدتر با به همسری گرفتنِ دست‌کم یک شاهزادهٔ هیتی این معاهدهٔ جدید را تحکیم کرد. رابطهٔ تازه و دوستانه میان این دو قدرت در نامه‌های کشف‌شده در بایگانی‌های خاتوشا، پایتخت هیتی‌ها، هم آشکار است. مثل «نامه‌های عمارنه»‌ی معروف، که به دوره‌های حکومت «آمنهوتپ چهارم» و «(آخناتون)» مربوط می‌شوند، این مراسلات هم به خط میخی اکدی (زبان دیپلماسی)، روی لوح‌هایی گلی نوشته شده‌اند و از وجود مبادلاتی میان مجموعه‌ای از قدرت‌ها و شخصیت‌های خاورمیانه‌ای حکایت می‌کنند. این نامه‌های جالب قدیمی‌ترین شواهد مهم دیپلماسی بین‌المللی هستند و تصویری واضح از بازرگانی با دوردست‌ها، توافق‌نامه‌های سیاسی و مسائل دیپلماتیک و روزمره ترسیم می‌کنند. نامه‌های بین مصر و هیتی‌ها، و مخصوصا رامسس دوم و هاتوسیلی سوم، پادشاه هیتی‌ها که طرف معاهدهٔ سال ۱۲۵۸ پ. م هم بود، دربارهٔ موضوعاتی گوناگون، از سیاست بین‌الملل گرفته تا مشکلات پزشکی و برنامه‌ریزی جشن عروسی، بحث می‌کنند.

تنفر از آمارنا

رامسس دوم مؤثرترین فرعون در پاک کردن دورهٔ آمارنا از تاریخ مصرست. آمارنا که می‌توان از آن به عنوان نخستین حرکت سیاسی «یکتاپرستانه» یا «تک ایزدی» نام برد. آخناتون فرعون مسئول این حرکت، معتقد به توحید آتون بود که مسبب ویران کردن بسیاری از معابد دیگر خدایان از جمله معابد آمون بود. تلاش رامسس دوم بر این بود که آنچه را که در زمان آخناتون از دست رفته بود، بازیابد.

فستیوال هِب سِد

پس از سی سال سلطنت، رامسس دوم به معدود فراعنه‌ای پیوست که به دورهٔ «نیمه خدا شدن» وارد می‌شوند. طبق سنت، هر فرعونی که سی سال سلطنت بکند، مصر برای نیمه خدا شدن وی جشنی بر پا می‌کند که هِب سِد (Heb Sed) نام دارد. تنها در میان راهی که شصت و شش سال طول می‌کشد، رامسس دوم به یکی از بزرگترین پادشاهان تاریخ بشر تبدیل شده بود. مصر در صلح بود، مرزهای مصر حفاظت شده بود و معابد و یادواره‌های بیشماری در سرتاسر مصر ساخته شده بود. در سی سال نخست سلطنت رامسس دوم، مصر از دو قرن اخیر خود موفقیتهای بیشتری کسب کرده بود. رامسسیوم معبدی بود که رامسس دوم در نزدیکی روستای کرنا ساخت. ابوسمبل و معبد نفرتاری (همسر رامسس دوم) از جمله دیگر بناها و یادواره‌هایی هستند که از رامسس دوم به جای مانده‌اند.

آزادی‌های هنری

یکی از ویژگی‌های برجستهٔ دورهٔ حکومت رامسس دوم ساختمان‌هایش بودند. در سراسر مصر، بناهای یادبودی علم کردند یا به ساختمان‌های قدیمی افزودند. مجسمه‌های غول‌آسا و نقاشی‌های فرعون، به‌سرعت، همه جا ظاهر شدند و صنعتگران، روی هر سطحی که بود، کتیبه‌ای در وصف او می‌نوشتند.

او شهر جدید «پر-رامسس» (به‌انگلیسی: Per-Ramses) را در دلتای نیل، نزدیک قاهرهٔ امروزی، تأسیس کرد. «پر-رامسس» شهری زیبا و مناسب برای لشکرکشی‌های نظامی به آسیا بود. او معبدهای معروف ابوسمبل، نزدیک مرز امروزی مصر و سودان، را هم به نام خود و همسر محبوبش، نفرتاری، ساخت. چهار مجسمهٔ عظیم رامسس در ابوسمبل از بزرگ‌ترین دستاوردهای هنر مصری هستند. سبک مصری‌ها سبک ظریفی نبود، اما رهبری خلاقانهٔ رامسس موجب شکوفایی هنر، مانند دورهٔ پدرش، شد.

یکی از شگفتی‌های ساخته شده به فرمان رامسس دوم، معبد ابوسمبل است که برای همسر زیبارویش نفرتاری ساخته شده‌است. شگفتی این معبد در آن است که هر ساله در روز تولد (۲۲ نوامبر) و تاج گذاری (۲۲ فوریه) رامسس دوم، خورشید از بیرون معبد به مجسمه او و خانواده‌اش در داخل معبد از ساعت ۰۵:۵۸ صبح به مدت ۲۰ دقیقه می‌تابد. کار ساخت این چهار مجسمه ۲۰ سال به طول انجامید. طراحی زیبا و زیرکانه ابوسمبل گردشگران زیادی را به مصر کشاند.

دیگر بنای مهم، «رامسیوم»، معبد یادبودیِ بزرگ رامسس، بود. این معبد را در کرانهٔ غربی نیل در تبس، پایتخت جنوبی که رامسس ساخت‌وسازهای بسیاری در آن انجام داد، ساخته‌اند. رامسیوم، که هم کاخ، هم مرکزی مذهبی و سیاسی و هم مکانی برای یادگیری بود، در سال ۱۸۱۷، الهام‌بخش شعر مشهور «اُزیماندیاسِ» پرسی بیش شلی، شاعر رمانتیک انگلیسی، شد.

حفظ سیطره و مرگ

رامسس دوم سیطره‌ای سخت بر سرزمین‌ها و مردمش داشت. اسناد دولتی باقی‌مانده از دورهٔ حکومت او تصویری از رهبری بسیار سازمان‌گرا با توجه جدی به قانون‌گذاری و نظم نمایش می‌دهند. او، به واسطهٔ دو مقر مهمش در پر-رامسس و تبس، از سطلهٔ قوی بر مصر سفلی و علیا مطمئن شد. رامسس شبکهٔ محکمی از مقامات توانمند، از جمله بسیاری از دوستان قدیمی و فرزندان پرشمارش (بیش از صد فرزند)، را به کار گمارد.

گرچه رامسس دوم مهارتی مسلم در تبلیغ برای خود داشت، به نظر می‌رسد تردیدی نیست که شخصیتی مهم در تاریخ خاورمیانه بوده‌است. دورهٔ حکومت او آخرین دوران شکوه امپراتوری مصر باستان بود و حوزهٔ نفوذ او تا ترکیهٔ امروزی هم رسید. رامسس دوم کارنامهٔ هنری و تاریخی شگفت‌انگیز و تصویری واقعی از قدرت و شکوه فراعنه بر جای گذاشت.

طبق تحقیقات جدید دانشمندان، رامسس دوم معروف به کبیر، قدرتمندترین فرعون مصر باستان بوده است.

او مصر را در وضعیتی ثروتمند و کامیاب ترک کرد در حالی که بیشتر از بسیاری از فرزندان و همسرانش از جمله نفرتاری عمر کرده بود. رامسس دوم آن پادشاه افسانه‌ای که دوست می‌داشت شد، اما این برای مصر کافی نبود. کمتر از صد و پنجاه سال پس از او سلطنت مصر سقوط کرد و پادشاهی نوین مصر به پایان رسید.

مومیایی

رامسس دوم ابتدا در مقبره کی‌وی۷ و در دره پادشاهان دفن گردید اما به دلیل غارت مقبره، کاهنان مصری جسد پادشاه را در منطقه‌ای محفوظ نگاه‌داشتند. آنها سپس نوارهای کتانی مومیایی را از نو پیچیدند و درون مقبره ملکه احموس اینهاپی قرار دادند. ۷۲ ساعت بعد جسد رامسس دوم دوباره منتقل و به مقبره دی‌بی ۳۲۰، کاهن اعظم آمون پاینجم دوم گردید. تمام این سلسله مراتب به صورت نوشتاری بر روی کتانی که تابوت رامسس دوم را پوشانده بود ثبت‌شده‌است. سرانجام مومیایی وی در دی‌بی ۳۲۰ و درون یک تابوت چوبی معمولی کشف گردید و امروزه در موزه قاهره مصر قرار دارد.

در سال ۱۹۷۵ موریس بوکای ضمن بررسی مومیایی اظهار نمود که جسد رامسس دوم در وضعیت نامناسبی است. والری ژیسکار دستن بیستمین رئیس‌جمهور فرانسه توانست تا مقامات مصری را قانع نماید که مومیایی را برای بررسی و تحقیقات بیشتر، به فرانسه انتقال دهند. در سپتامبر ۱۹۷۶ و در فرودگاه پاری – لو بورژه، جسد مومیایی‌شدهٔ رامسس دوم با تشریفات کامل نظامی، همچون تشریفات مرسوم برای پادشاهان و افراد برجسته مورد استقبال قرار گرفت و سپس به لابراتوار می‌یوزه‌دولوهم منتقل گردید. گزارش‌های متعدد اذعان می‌دارند که رامسس دوم با یک گذرنامهٔ مصری برای این جابجایی و سفر استفاده کرد و در قسمت شغل او عنوان پادشاه متوفی ذکرشده بود. هدف از این تمهیدات، اعطای شهروندی مصری به وی برای اطمینان از بازگشت ایمن او به مصر و جلوگیری از نگهداری و ضبط غیرقانونی مومیایی توسط محققین فرانسوی عنوان گردید.

نگارخانه

• 

  چهار مجسمه عظیم از پادشاه مصر رامسس دوم در ورودی معبد بزرگ در ابو سمبل، در نزدیکی اسوان مصر

• 

  گستره پادشاهای مصر باستان و پادشاهی هیتی در زمان رامسس دوم

منابع

• فورتی، جو، فراعنه مصر باستان؛ تبریز، وارطان سیمونز، ۱۳۸۵.
• ویکی‌پدیا «رامسس دوم» انگلیسی
• HerBak - Serpent in the Sky by John Anthony West