زریاب
ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زِریاب (حدود ۷۸۸م، شمال بین النهرین[۱] - ۸۵۷م یا ۲۴۶ق[۲]) موسیقی‌دان، خواننده و بربط‌‌نواز کرد ایرانی بود که در عراق، آفریقای شمالی و اندلس زیست. به خاطر سیاه‌رویی به زِریاب مشهور شد که نام توکای سیاه در آن زمان بوده‌است. او از اهالی موصل که در بغداد پرورش یافت و نزد از اسحاق موصلی و دیگران موسیقی آموخت. سپس در شام و اندلس به نواختن پرداخت. گفته می‌شود که بر عود تاری پنجم وضع نمود. [۳] دختر زریاب، حمدونه، نیز به موسیقی پرداخت و در خوانندگی سرآمد بود و خوانندگان بسیاری از او آموختند. [۴] زریاب را ایجادکننده مکتب موسیقی عربی اندلسی و ترویج‌دهنده موسیقی عربی در مغرب می‌دانند. او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بوده‌است.[۵] گفته می‌شود عود و طرز نواختن آن را به اندلس و سپس اروپا برده است.
| ابوالحسن زریاب | |
|---|---|
| زادروز | موصل |
| درگذشت | ۸۵۷م یا ۲۴۶ق قرطبه |
| محل زندگی | عراق، شام و اندلس |
| پیشه | موسیقی‌دان |
زندگیویرایش
به استناد به نوشته‌های جامعه‌شناس بزرگ «ابن خلدون»، زریاب در سال ۷۸۹ میلادی در یکی از روستاهای موصل در خانوادهٔ کرد به دنیا آمد و اصلیتش کرد بود. او شاگرد اسحاق موصلی موسیقی‌دان مشهور دربار هارون الرشید بود و پس از آنکه اسحاق در اثر برتری زریاب در فن موسیقی و نیز فتنه‌انگیزی حاسدان به او بی‌لطف شد ترک بغداد کرد و به مغرب و بالاخره کوردوبا (قرطبه) در آندلس رفت. اما این داستان مورد شک است چون هارون الرشید در سال ۱۹۳ قمری درگذشت اما زریاب در سال ۲۰۶ یعنی حدود اوایل حکومت عبدالرحمان بن حکم به آندلس وارد شد.[۶]
زریاب در سال ۲۳۸ قمری درگذشت. او هشت پسر به نام‌های عبدالرحمان، عبیدالله، یحیی، جعفر، محمد، قاسم، احمد و حسن، و دو دختر به نام علیه و حمدونه داشت که کمی با موسیقی آشنا بودند. حمدونه از این میان در موسیقی از بقیه تواناتر بود.[۷]
نوآوری‌هاویرایش
نوازندگان عود و گیتار در کشورهای مغرب (الجزایر و مراکش) و اسپانیا معتقدند که فن عودنوازی و ابداع گیتار از کارهای زریاب بوده‌است. زریاب را همچنین آورنده آداب و آشپزی و لباس‌های شرقی، و حتی خمیر دندان، به اروپا می‌دانند.
برخی نوآوری‌های زریاب در روش آموزش و ترمیم سازها بر این پایه‌اند:[۵]
- پیش از او یک روش آموزش سامان‌مند از روی قعده موجود نبوده. زریاب سه مرحله در مدرسه موسیقی قرطبه برای هنرجویان در نظر گرفت:
- آموزش وزن‌ها و پایه‌های ایقاعی (ریتمیک)، بحور و کلام آواز.
- نغمه‌های موسیقی آوازهای بدون تزئین و به گونه تازه‌کار و ساده.
- در این مرحله که شاگرد ناچیز چیرگی‌ای می‌یابد، تحشیه یا زائده‌ها و تزئین‌ها آموزش داده می‌شد.
- افزودن سیم پنجمی به بربط چهار وتره که مبدل به‌سازی پنج وتره می‌گردید. او از تارهای ابریشمی استفاده می‌نمود زیرا دگرگونی‌های آب و هوایی و شیمیایی، زیاد بر آن تأثیر نمی‌گذاشت و آن را در برابر ضربه و زخمه پایدارتر می‌نمود.
- ساختن زخمه بربط از پرهای بال کرکس (بال عقاب هم نوشته‌اند)، جهت کامل کردن ایجاد صدادهی بهتر. او در گذشته و در زمان سکونت در دربار هارون الرشید نیز دگرگونی‌های در بربط داده بود. بربط او با آنکه مساوی سازهای دیگر و از همان چوب بود ولی از لحاظ وزن، یک سوم از وزن بربط‌های معمولی، سنگین‌تر بود. سیم اول از ابریشم تافته و بهتر از تارهای دیگر بربط می‌نمود و سیم‌های سوم و چهارم را از روده بچه شیر می‌تافت؛ که بر این باور بود که دوام و پایداری آن‌ها بهتر است.
همچنین زریاب برای اولین بار، آموزش موسیقی را ساختارمند کرد. تا پیش از او موسیقی از راه تکرار قطعه‌هایی که استاد می‌نواخت آموزش داده می‌شد اما زریاب آموزش موسیقی را به سه بخش تقسیم کرد: ضرب‌آهنگ و متر آهنگ‌ها به همراه شعر در ابتدا آموزش داده می‌شد، سپس به ملودی پرداخته می‌شد و نهایتاً به موضوعات جانبی (زائده) پرداخته می‌شد.[en ۱] تئوری موسیقی که زریاب به کار می‌برد مبتنی بر آثار یونس الکاتب و اسحاق موصلی بود.[en ۲]
آثارویرایش
کتاب فی اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه دختر زریاب، گردآوری نموده‌اند.[۵]
پانویسویرایش
- ↑ خضرایی، فصلنامه خانه موسیقی، ۱۴.
- ↑ صفوت، پژوهشی کوتاه، ۲۷.
- ↑ بعلبکی، منیر (۱۹۹۲). «زرياب». فرهنگ‌زندگی‌نامهٔ المورد (به عربی). بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۲۲۰. شابک ۹۹۵۳۹۰۱۱۶۳. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ کحاله، عمر رضا (۱۹۵۹). أعلام النساء فی عالمی العرب والإسلام. ۱. بیروت: موسسة الرسالة. ص. ۲۹۴.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ستایشگر، ۲۶۲–۲۶۰
- ↑ خضرایی، فصلنامه خانه موسیقی، ۱۴.
- ↑ خضرایی، فصلنامه خانه موسیقی، ۱۴.
منابعویرایش
- ستایشگر، مهدی (۱۳۷۶)، نام نامهٔ موسیقی ایران زمین، سوم، تهران: اطلاعات، شابک ۹۶۴-۴۲۳-۳۷۷-۸
- نصیری فر، حبیب اله (۱۳۷۹)، گشت و گذاری در موسیقی سنتی ایران، تهران: نگاه، شابک ۹۶۴-۶۷۳۶-۰۳-۳
- خضرایی، بهروز (۱۳۹۴). «نگاهی به احوال زریاب» (PDF) (۱۸). فصلنامه داخلی خانه موسیقی ایرانی: ۱۴-۱۵. دریافت‌شده در ۲۲ مه ۲۰۱۷.
- صفوت، داریوش (۱۳۵۰). پژوهشی کوتاه دربارهٔ استادان موسیقی ایران و الحان موسیقی ایرانی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. صص. ۱۰۱ صفحه. (شماره کتابشناسی ملی: ۴۶۰۱۹ّ)
- Farmer, Henry George (1929). A History of Arabian Music to the XIIIth Century. London: Luzac & Co. ISBN 978-81-87570-63-9.
- Farmer, Henry George (1988). Historical Facts for the Arabian Musical Influence. Ayer Publishing. ISBN 0-405-08496-X. OCLC 220811631.