شهشهان

شَهشَهان یکی از محله‌های قدیمی و تاریخی شهر اصفهان است. محور شهشهان واقع در شمال مسجد جامع اصفهان است که از خیابان ابن سینا شروع و به مسجد جامع و سپس به میدان امام علی ختم می‌شود.

عناصر شاخص این محله عبارتند از: حسینیه شهشهان، بقعه شهشهان و آرامگاه شاه علاءالدین محمد، حمام قاضی، مسجد صفا، مجموعه خانه‌های تاریخی، بازارچه علامه مجلسی، کتابخانه، مقبره علامه مجلسی و مسجد جامع اصفهان. شهشهان واقع در اصفهان خیابان ابن سینا.

جمعیت این محله (بلوک آماری) در سال ۱۴۰۱، ۵۹۰۷ نفر با تراکم ۸۲ نفر در هر کیلومتر مربع بوده است.

پیشینه

شهشهان قدمتی حدود ۷۰۰ سال دارد و همان‌طور که از نامش برمی‌آید در آن زمان شاهنشین شهر اصفهان بوده و بیشتر رجال و معتمدین شهر در این منطقه سکونت داشتند.

بقعه شهشهان یکی از بناهای تاریخی اصفهان و مربوط به دوره تیموریان است که در شمال شهر اصفهان، در کنار مسجد جامع در خیابان ابن سینا، کوچه مسجد صفا، فلکه شهشهان واقع شده و به همین علت کوی اطراف آن را محله شهشهان می‌گویند. این بقعه آرامگاه یکی از عرفای قرن نهم هجری به نام بقعه شهشهان أرامگاه شاه علاءالدین محمد است.

در سالهای اخیر، بخصوص بین سالهای ۱۳۱۰ تا ۱۳۴۰ خورشیدی، بنای تاریخی شهشهان تحت سرپرستی حسین شهشهانی که آرامگاه او در همین بقعه است و همکاری برادر وی مرتضی شهشهانی که از خانواده شاه علاءالدین محمد هستند، مورد تعمیر و ترمیم قرار گرفت.

وجه‌تسمیه محله شهشان

شاه علاءالدین محمد در اصفهان و در این محله سکنا داشت و موردعلاقه مردم و سلطان محمد بایسنقر، حاکم فارس و عراق بود. پس از تمرد و قیام سلطان محمد علیه شاهرخ تیموری، شاهرخ به تعقیب او پرداخت و سلطان محمد به لرستان متواری شد. شاهرخ پس از ورود به اصفهان بسیاری از سادات و علمای اصفهان ازجمله شاه علاءالدین را به اتهام حمایت از سلطان محمد بازداشت و به ساوه تبعید و پس از مدتی در آذرماه سال ۸۲۵ شمسی، همگی را به وضعی فجیع به دار آویخت و به قتل رساند. در کمتر از سه ماه شاهرخ در شهرری فوت کرد و سلطان محمد بایسنقر به حکومت بازگشت و جسد شاه علاءالدین را با احترام از ساوه به اصفهان منتقل و در خانقاه خود او را دفن و مقبره‌ای برای او بنا کرد.

در سال ۸۲۷ شمسی سلطان‌محمد پس از تکمیل ساختمان بقعه شهشهان، به احترام شاه علاءالدین، روستاهای اصفهانک، درزیان و ولاسان را وقف این بقعه کرد. این موقوفات عمدتاً مزارع کشاورزی و باغات میوه بود و نیت واقف بر اساس مندرجات وقف‌نامه این بوده است که درآمد این املاک صرف نگهداری و تعمیر بقعه شده و همچنین از درآمد آن برای فقرا و مستمندان استفاده شود.

از آن موقع تاکنون تولیت این موقوفات نزد خانواده شهشهانی بوده و بسیاری از افراد و مشاهیر این خاندان نیز در این بقعه مدفون هستند. در سال‌های اخیر انتقادات بسیاری به مسئولان ذی‌ربط در خصوص نگهداری و مرمت این اثر تاریخی هفتصدساله اصفهان واردشده؛ چراکه فرسودگی، سرقت و بی‌توجهی آسیب‌های جدی به این بنای تاریخی وارد کرده است.

در برخی منابع قدیمی دوره صفوی، نام محله شهشهان به مناسبت مقبره‌ای دیگر، منسوب به ابواسحاق که در مجاورت مسجد جامع قرار داشته، ابواسحاقیه آورده شده است. گفته شده این مقبره گنبددار به دلیل خدعه متولی آنجا و فریب‌دادن مردم، به دستور شاه اسماعیل صفوی تخریب و پس از انهدام آن مقبره، این محله حسینیه نامیده می‌شود.

شاردن، سیاح فرانسوی، که در دوران صفویه به اصفهان سفر کرد پس از شرح مسجد جامع که در محله حسینیه قرارگرفته، اشاره می‌کند که نام این محله حسینیه است و نام آن به مناسبت خانواده‌ای است که از زمان قدیم در این ناحیه سکونت داشته و خود را از نواده‌های حسین‌ابن‌علی می‌دانند.

این اشاره شاردن بیانگر این موضوع است که این محله در آن دوران هنوز با این نام نامیده می‌شده است؛ اما به‌مرور به دلیل اهمیت‌یافتن این بقعه و خاندان، این محله به نام شهشهان مشهور شد.

شهشهان در دوران صفویه

در دوران شاه‌عباس صفوی و با ورود گروه‌های تبشیری و مبلغان مذهبی مسیحی به ایران، با فرمان و حمایت شخص شاه، مقرر شد کلیسایی برای مسیحیان فرقه آگوستین پرتغالی در محله شهشهان در نزدیکی بقعه شاه علاءالدین ساخته شود که سال‌ها پابرجا بود؛ اما پس از بروز فتنه افغان و ایجاد هرج‌ومرج و ناامنی، متروک شد و نهایتاً دیگر اثری از آن برجای نماند.

طبق اسناد به‌جامانده از این بقعه، در سال ۱۰۳۰ هجری، خانم سلطان (جان آغا بیگ)، دختر شاه‌عباس کبیر، نسبت به مرمت این بقعه اقدام کرد. لازم است ذکر شود که مقبره این شاهزاده صفوی در همین بقعه واقع است.

شهشهان در عصر جدید

محله شهشهان در اوایل قرن ۱۴ بر محله طوقچی برتری داشت و کدخدای شهشهان، کدخدایی طوقچی را نیز عهده‌دار بود. با ظهور عصر مدرنیته در اصفهان، و تغییرات ساختار شهرسازی بافت تاریخی محله شهشهان نیز همچون بسیاری دیگر از نقاط شهر اصفهان دچار تغییرات اساسی شد. تا پیش از این، راه ارتباطی محله‌های این منطقه فقط متشکل از کوچه‌های پیچ‌درپیچ و درهم‌تافته بود.

در سال‌های ابتدایی دوران پهلوی ایجاد خیابان‌های جدید ابن‌سینا، عبدالرزاق و علامه مجلسی شکلی تازه به این منطقه از شهر داد که البته ایجاد آن‌ها باعث تخریب گسترده صدها خانه تاریخی و بافت قدیمی این محله شد. امروز با وجود گذر قرن‌ها و آسیب‌های طبیعی و بشری، این محله هنوز یکی از غنی‌ترین نقاط شهر اصفهان ازلحاظ بافت و دارای آثار تاریخی بسیار است و با قدم‌زدن در کوچه‌پس‌کوچه‌های آن هنوز روح و خاطره دوران آل‌بویه، آل‌زیار، تیموری، صفوی، قاجار و معاصر احساس می‌شود.

برخی از آثار شاخص در جانب غربی این محله شامل مسجد جامع اصفهان، مقبره باباقاسم، مسجد آقانور، خانه بهشتیان، خانه جواهری، خانه ملک‌التجار، دومنار دردشت و مقبره سلطان بخت آغا، حمام شیخ‌بهایی، بقعه شهشهان، مسجد صفا، خانه قزوینی‌ها، حمام و بازار قاضی است. در سمت شرقی این محله نیز آثار متعدد تاریخی و ارزشمندی همچون خانه زیبای اخوان حقیقی، خانه دکتر اعلم، امامزاده درب امام و مقبره سه تن و… قرار گرفته است.

نواحی شرقی محله شهشهان در طول تاریخ به نام‌هایی همچون سنبلان، چمبلان، جمیلان و سنبلستان موسوم بوده است. مشهور است در دوره ساسانی، خسرو پرویز قصری در این محل برای محبوب خود، شکر اصپهانی بنا کرد. نظامی گنجوی در منظومه «خسرو و شیرین» داستان عشق خسرو به شکر اسپهانی را چنین روایت می‌کند: «شکرنامی که شکر ریزد او بود / نباتی کز سپاهان خیزد او بود». خسروپرویز پس از شنیدن اوصاف شکر، به اصفهان آمد و او را به همسری برگزید. این قصر که دارای باغ بزرگی بود، در دوران بعد متروکه شد.

در دوره صفوی به‌جای آن قصر، کاروان‌سرایی بنا شد که هنوز به نام قصر جمیلان مشهور و در کوچه درب‌قصر واقع است. تا چند دهه قبل در همین محدوده و در محل سابق باغ قصر جمیلان، قبرستان وسیع «آبپخشان» و «چلمان» قرار داشت. میرزا حسین‌خان، تحویل‌دار اصفهان در حدود یکصدوپنجاه سال قبل، در توصیف این قبرستان به کشف راه‌های زیرزمینی مرموز در این قبرستان پرداخته است: «از قدیم در این قبرستان دری نقبی پیدا شده که به همه ولایت معروف است؛ نقب هولناکی که انتهایش را کسی ندیده و در آن زمان نیز باز بود.

برخی از ماجراجویان با شمع و چراغ مقداری از آن را پیموده‌اند. از آن‌ها شنیده شده که هر چهارصدپانصد قدم به چارتاقی رسیده‌اند که به چهار سمت راه داشته و از هر راهی که رفته‌اند، به چارتاقی دیگری رسیده‌اند. بیشتر آن‌ها بیش از دو چارتاقی پیش نرفته‌اند و هوای درون نقب تنفس را دشوار کرده است.» در بسیاری از منابع قدیمی، این‌گونه راه‌های زیرزمینی که احتمالاً پناهگاه و راهی برای فرار و حفظ امنیت شهروندان در برابر یورش بیگانگان یا شاید مسیرهای ارتباطی مخفی بوده‌اند، توصیفاتی در دست است.

در دوران رضاشاه پهلوی به‌دلیل ساخت خیابان چهارباغ پایین، فلکه شهدا و خیابان ابن‌سینا و همچنین ناامنی آن منطقه، این قبرستان به کلی زیر و رو و تسطیح و قسمتی از اراضی آن به ساخت بیمارستان امین اختصاص داده شد. در بین اهالی محل مشهور است که به‌دلیل کمبود مصالح ساختمانی در آن دوران، برای تسریع ساخت این بیمارستان از سنگ و آجرهای به‌دست‌آمده از این قبرستان قدیمی در کار ساختمان این بنا بهره برده شد. به‌هرروی محله شهشهان یکی از پرماجراترین و دیدنی‌ترین نقاط شهر اصفهان، خود به‌تنهایی بیشتر از بسیاری شهرها و حتی کشورهای منطقه جاذبه ارزشمند دیدنی داشته و می‌تواند به‌عنوان یک مسیر و محور توریستی جذاب و ارزشمند، در دستور کار سرمایه‌گذاران دولتی و خصوصی، چه در بخش مرمت و چه در بخش صنعت گردشگری قرار بگیرد.

منابع

• افشار، مولود: محله شهشهان. محله به جا مانده از عصر تیموریان بایگانی‌شده در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine. در روزنامه اصفهان زیبا. تاریخ درج: دوشنبه ۱۸ امرداد ۱۳۹۵. شماره روزنامه: ۱۳۹۵/۰۵/۱۸ (شماره ۳۸).