طایفه بورکی
طایفه بورکی یک طایفه قدیمی لرتبار و ایرانی اصل که دارای تاریخچه ای ارزشمند می باشد است.[۱] که اکثریت در بخش کوار شهرستان شیراز استان فارس زندگی میکنند.
حمدالله مستوفی نخستین بار در حدود ۱۰۰۰ سال پیش این طایفه را از اولین طوایف لر به شمار آورد،[۲] و سپس در دوره صفویه در کتاب عالم آرای عباسی به کوچ برخی از طوایف لر از نواحی لرنشین همدان و لرستان به جنوب ایران اشاره شد که بورکی یکی از آنها بود.[۳]
طایفه بورکی
ویرایشتاریخچه
ویرایشپیشینه تاریخی طایفه بورکی، به زمان پادشاهی شاه عباس صفوی باز می گردد. یکی از عمده ترین اسباب انحطاط فرمان روایی صفویان، وجود سران و سرداران مقتدر قزلباش بود که مانعی برای تثبیت اقتدار پادشاهی یگانه به شمار می آمد.[۴]شاه عباس برای حذف قدرت نظامی و سیاسی قزلباشان اقدامات زیر را انجام داد:
- از میان بردن حکومت های قبیله ای مستقل، مثل ذوالقدر درفارس و افشار در کرمان[۷]
- ایجاد اتحادیه های ایلی، مثل ایل بختیاری[۸]
- کوچاندن قبایل : شاه عباس برای مهار و تضعیف قبایل قزلباش به کوچاندن و جابه جایی این قبایل و قبایل غیر قزلباش مثل لر کوچک، چیک وار، کرد مکری و بختیاری با هم نمود.[۹]
این اقدامات باعث در هم شکستن تفوق قزلباش در بلوک قدرت گردید. در وضعیت جدید هیچ گروهی به طور مطلق بر دیگری برتری نداشت و همگی قدرت خود را مدیون پشتیبانی شاه بودند.
در همین راستا طایفه بورکی از نواحی مرکزی زاگرس به منطقه کوار کوچ كرده و در آنجا ساکن شدند.
امروزه بخش عظیمی از جمعیت شهرستان کوار، مخصوصا بخش طسوج در استان فارس را بورکی ها تشکیل می دهند. و روستایی به همین نام در این شهرستان وجود دارد. همچنین آنها در بخش هایی از شهرستان های شیراز، سروستان، فیروزآباد، سپیدان، کازرون و لامرد نیز ساکن اند.
بورکی ها و جنبش های سیاسی اجتماعی
ویرایشدر سرتاسر دوران قاجار، بورکی ها به عنوان طایفه ای ناراضی از حکومت، مشغول فعالیت های ضد قاجاری بوده اند[۱۰] که این امر موجب پراکندگی و تبعید و کوچ اجباری آنها از کوار به دیگر نقاط فارس شده است.
اما اوج فعالیت آنها به نهضت مشروطیت می رسد. که سردمدار این نهضت در فارس، یکی از سران طایفه بورکی به نام میرزا حسین خان معتمد دیوان کواری می باشد. وی در زمان مشروطیت به تهران رفت و پس از آشنایی با اهداف و سران نهضت مشروطیت در بسط آن به شیراز و فارس نقش اساسی ایفا کرد و به همراه طایفه خود و البته دیگر مشروطه خواهان فارس، ایالت فارس را به یکی از مهمترین کانون های مشروطیت بدل کرد، و سر انجام نیز در این راه جان کشته میشود.[۱۱][۱۲]
از دیگر افراد مشهور این طایفه، می توان به ملا ماندگار بورکی اشاره کرد، که از افراد نزدیک کریم خان زند بوده است و در زمان او آبادانی های بسیاری در شهر کوار ایجاد میگردد.
گویش بورکی
ویرایشبورکی ها به زبان لری محلی یا لری بورکی حرف می زنند این گویش به دلیل همجواری با مردم فارس زبان بسیار آمیخته با فارسی شده و درحال فراموشی است. در اینجا برای شناخت بیشتر ریشه و اصالت این طایفه، تعدادی از کلمات کاربردی که توسط آنها به کار برده می شود، آمده است. همانطور که مشاهده می شود، تمام این کلمات ریشه پهلوی دارند و بسیاری از این کلمات توسط اقوام لر ساکن لرستان نیز به کار برده می شوند.
لازم به ذکر است که کلمات زیر از گویش مردم شهر طسوج در شهرستان کوار فارس، که عمده جمعیت آن از طایفه بورکی می باشد، گرفته شده است.
در بعضی کلمات حرف او به ای تبدیل می شود. مانند کلمات خون، پول، مو، زانو، دود، کوچه، فوت، که به تر تیب به خین، پیل، می، زانی، دید، کیچه، فیت تبدیل می شوند. و همچنین در بعضی کلمات نیز حرف ب به او تبدیل می شود.مانند آب، شب، تب، سبز، ابر که به ترتیب به او، شو، تو، سوز، اور تبدیل می شوند. در این لهجه تحت تاثیر لهجه شیرازی حرف او به آخر اشیا و جاندارانی که در تعریف واقع می شوند اضافه می شود.
فارسی | بورکی | لری جنوبی | تلفظ | فارسی | بورکی | تلفظ |
---|---|---|---|---|---|---|
پدر | بوا | بو | boa | مادر | دی | dey |
مادر بزرگ | ننه | ننه | nane | برادر | کاکا، برار | barar |
خواهر | دَدِه، خوار | دَدِ | dadeh | پسر | کر،بچه | kor |
عمو | تَتِه | تاته | tateh | دایی | هالو | مثال |
عمه | عامه | - | شوهر | شیگر | - | |
باجناق | همریش | هومریش | hamrish | عروس | عاریس | - |
داماد | دوما | دوما | - | سر | کله | kalleh |
چشم | چِش | چش/تی | chesh | لب | لو | lo |
دهان | کَپ، دَن،چیل | کَپ،دوهون،
چیل |
kap,daan | مو | می | - |
مژه | مِرزنگ | مرزنگ | merzeng | بینی | پوز | - |
گردن | مُل | مل | mol | زبان | زوون | zavoon |
شکم | کُم | کم | kom | کلیه | گردله | gordeleh |
زانو | زانی | زونی | - | انگشت | پنجه | penjeh |
امروز | اُمرو | امرو | omroo | فردا | صَوا | sava |
صبح | صو | صو | sov | عصر | پسین | pasin |
صبح زود | چاشت،صُو گَه | چاشت | chasht | شب | شُو | shou |
دیروز | دیگینه | digineh | پریروز | پریگینه | parigineh | |
دیشب | دوشونه | دیشو | - | پریشب | پرندوشونه | parandooshoneh |
امسال | اُمسال | omsal | پرستو | پِرسوک | persook | |
آب | اُو | اُو | ao | آفتاب | افتو | afto |
خاک | گِل | گل | gel | آتش | تَش | tash |
گِل | شل | شل | shol | ابر | اُور | aor |
جوی | جوگ | joog | دشت | کَپِه | kapeh | |
کوه | کُه | koh | صخره | کَمَر | kamar | |
غار کوچک | اِشقَفت | اشکفت | eshghaft | |||
فک | کَچه | کچه | kacheh | استخوان | سَکَل | sakal |
گلو | گُلی | گیلی | goli | خون | خین | |
آرنج | کُرمیلیک | kormilik | صورت | ری، سیرت | sirat | |
پستان | گولون،پِسون | پسو/گوئن | پهلو | گُرده | gorde | |
گوسفند | میش | میش | گاو | گو | gao | |
موش | مُشک | مشک | moshk | قورباغه | بَق | baq |
شغال | سگتوره | توره | روباه | روآ | roa | |
سوسمار | دیمارون | دیمار | deymaroon | بزمجه | تَتِه قُم | tateqom |
بُز نر | چپش | بده | chapesh | گاو نر | جنگه | jengeh |
جوجه تیغی | زوزوک | چوله | zoozook | خارپشت | چوله | chooleh |
مرغ | مرخ | مرخ | morkh | گنجشک | بنجشک | benjeshk |
کرکس | دال | دال | جوجه | چیکیله | chikileh | |
جغد | بیف | بیپ | خفاش | شوکوره،شوپرک گویی | shokooreh | |
ماهی | موی | moi | خرچنگ | کرنجال | kerenjal | |
پروانه | شوپرک | زنبور | بز | bez | ||
مگس | پخشه | پشخه | pakhashe | پشه | پله | paleh |
سوسک | غزوک | qazook | شپش | تش | tesh | |
کلاغ | قلا | قلو | qala | آهو | اشکال | eshkal |
سرو | سلو | salv | اسفند | دینیشت | ||
ارزن | الم | ارژن | alom | انار | نار | |
کاهو | کوویر | کئو | kowir | عدس | بونی | |
سیب زمینی | آلو | خیار سبز | بالنگ | |||
هیزم | خیمه | هیوه | khime | خاکستر | رشت | rasht |
شاخه | لاخه | lakheh | شاخه خشک | چولوکس | choolooks | |
شاخه کلفت | کتل | kotol | شاخه کوچک | چیلته | chilteh | |
سمغ درخت | زودی | zoodi | دود | دید | ||
پیراهن | جومه | جومه | joomeh | لباس | رخت، چان | chaan |
کفش | ارسی | ارسه | orsi | چاله | چال | |
سوراخ | سیلا | سیلا | کلوخ | کلم | kolom | |
تخم مرغ | خاگ | پول | پیل | |||
سبز | سوز | سوز | sooz | ابلق | الوس | aloos |
ته دیگ | بن کره | tadig | گوشه، کنج | سیک،کِر | ||
کباب | کواو | کواو | kavav | طعم، مزه | طوم | |
حیاط | اوشه | حوش | oasheh | کوچه | کیچه | |
پنجره | دریچه | پشت بام | بون | |||
کمر | مازه | مازه | mazeh | لگد | لاغت | laqat |
هنوز | هنی | هنی | hani | رو،بالا | ری | |
پایین | شی | لخت | پتی | pati | ||
فریاد | قاره، جار | قار،جال | qareh | آهسته | هموار | homvar |
استوار،مقاوم | سِوِر | sever | بی مو | هل | hol | |
قوی هیکل | نرگر | nargar | لاغر | لاتور | ||
ضعیف | نخاش | nakhash | تب | تو | tao | |
گرسنه | ناشتا | صبحانه | ناشتی | nashtei | ||
کینه | گوک | gevak | عاجز | چوله چز | choolachez | |
نیمه | لت | let | برای | سی | ||
نگاه | سیل | سیل | seil | شایعه | چو | chao |
گوشه،پاره | کت | kot | خمیازه | کَپزَرِه،قَدکَشِه | kapzare | |
محکم | قام | qaam | سوت | فیشکه | fishkeh | |
بزار،بگذار | بل | بیل/بل | bel | کثیف | چپل | chapal |
لزج | چکنه | chekeneh | دیوانه | گنا | gena | |
نشخوار | غاشت | ghasht | کافی | کرمند | karamand | |
ادا | شق | sheq | مغرور | چنگ، فیر | chong | |
روشن | بر | بر/گر | ber | آویزان | دل انکوز | delankaooz |
بزرگ | گت | گپ | got | شاید | گاس، تقا | toqa |
نفوس بد | مروا | morva | شل و ول | شِوِر | shever | |
جوان | جال | جال/جاهال | غلغلک | خنجولوک | khenjooloook | |
عطسه | وخشه | وشخه | vakhsheh | دم کوتاه، کند | کل | kol |
غر زدن | داسون | نفس عمیق | هناسکه | henaskeh | ||
فوت | فیت | پیت | قهر | غیز | gheiz | |
پیدا | آلی | alei | عادت | آمخته | amokhteh | |
لرزیدن | دروشیدن | derooshidan | سرما زده | لاتا کرده | lata kerdeh | |
سیل زده | لری | loeri | آرام نداشتن | جغ نیاوردن | jogh | |
دست زدن | شپک زدن | shapak zadan | رنده کردن | کرندن | karondan | |
پوشیدن | ور کردن | ور کردن | var kerdan | فرار کردن | جیکیدن | |
گریه کردن | گیرویدن | گریوشتن | نابود کردن | قر کردن | qer kerdan | |
خوابیدن | خوسیدن | خوسیدن | نشستن | نشتن | neshtan | |
نگاه کردن | سی کردن | سیل کردن | sei kerdan | جویدن | کرچندن | korchondan |
گذاشت | هشت | هشت | hesht | عوض کردن | الشت کردن | alesht |
بعدا،آن وقت | اوسا | oosa | صبر کن، | وُیسَک | voisak | |
سِمِج | پِلاچ | pelach | برآمده شده | زُپِه | zopeh | |
بیرون | تیدر | بیدر | tidar | بهتر | بختر | bekhtar |
ببینم | مینُم | minom | سرما | سوم | soom | |
نگهبانی | پاشت | پاش | pasht | عمیق | قیل | |
ساعقه | تشو برق | تش برق | tasho barqل | رعدو برق | غرتِراق | qorteraq |
زود | زِل | زی | zel | خیره شده | مُتَک زده | motak zadeh |
بچه عزیز | بَبِه | babe | طایفه | طیفه | teife | |
دعوا | جر | jar | زمین گیر | کُتُرُم | kotorom | |
مورچه | موری | موری | موریانه | رشمیز | roshmiz | |
زغال روشن | خُرگ | khorg | سریع | جَلد | jald | |
جوهر،جربزه | زانِشت | zanesht | گرد باد | گَرته لیله | gartelile | |
شکمو | کُمین | کمو | komin | لیس زدن | لَفک زدن | lafk |
چاق | کُلُفت | کلفت | koloft | پرواز | فِر | fer |
معطل | مُسَر.لَنگ | mosar | گروه | بِیله | beileh | |
گرفتن | اِسَدَن | اسدیدن | esadan | فرستادن | بیسی کردن | bisi |
بشقاب | دوری | دوری |
منابع
ویرایش- ↑ کتاب جغرافیای ایلات و طوایف استان فارس،(ص۹۸).
- ↑ تاریخ گزیده حمدالله مستوفی،ص(۵۲الی۵۴).
- ↑ عالم آرای عباسی،ص(۶۶).
- ↑ زندگی شاه عباس اول، نصراله فلسفی، جلد سوم، دانشگاه تهران
- ↑ زندگی شاه عباس اول، نصراله فلسفی، جلد سوم، دانشگاه تهران
- ↑ نقاوت آلاثار فی ذکر الخبار، محمود بن هدایت افوشته ای نطنزی، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات علمی فرهنگی
- ↑ نقاوت آلاثار فی ذکر الخبار، محمود بن هدایت افوشته ای نطنزی، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات علمی فرهنگی
- ↑ تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیگ منشی ترکمان، تصحیح اسماعیل رضوانی، تهران دنیای کتاب
- ↑ زندگی شاه عباس اول، نصراله فلسفی، جلد سوم، دانشگاه تهران
- ↑ وقایع اتفاقیه، گزارش اوضاع و حوادث فارس در زمان مشروطیت از خفیه نویسان انگلیس، تصحیح سعیدی سیرجانی 1361
- ↑ انقلاب ایران، ادوارد براون، ترجمه و حواشی احمد پژوه، نشر معرفت 1339
- ↑ نهضت آزادی خواهی مردم فارس در انقلاب مشروطیت ایران، جهانگیر قائم مقامی، مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی1359