محمود لطیفی
محمود لطیفی (۲۴ نوامبر ۱۹۲۹ در کرمانشاه - ۲۳ نوامبر ۲۰۰۵ تهران) رئیس سابق بخش جانوران سمی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، بازرس ارشد سازمان جهانی بهداشت و عضو انجمن سم‌شناسی آمریکا بود.
شروع کار ویرایش
لطیفی که در اصل خوزستانی بود به خاطر شغل پدر دوره متوسطه را در تهران ادامه داد. پس از به پایان رساندن دوره دبیرستان با رتبه اول در رشته دامپزشکی دانشگاه تهران پذیرفته شد، در سال ۱۳۳۲ که فارغ‌التحصیل شد به کار در مؤسسه رازی پرداخت و به عنوان کارمند فنی کار خود را در آزمایشگاه پژوهش و تولید واکسن‌ها و سرم‌های ضد دیفتری و کزاز شروع کرد.
چهار سال بعد راهش عوض شد و قدم در راه مطالعه سم مار و عقرب و تولید آنتی ونوم گذاشت. او ابتدا برای فراگیری مارشناسی و روش تولید آنتی ونوم دو سال به مؤسسه «بوتانتان» در سائوپائولوی برزیل رفت، اما پس از این دوره برای تکمیل مطالعاتش در مورد خزندگان، سم‌شناسی و تولید آنتی ونوم به کشورها و مؤسسات دیگر در اروپا و آمریکا سفر کرد.
در آمریکا مدتی را با کارل گنز، خزنده‌شناس موزه تاریخ طبیعی آمریکا به مطالعه خزندگان گذراند و دو مقاله علمی راجع به پراکنش و مورفولوژی مارمولک کرمی شکل غرب کنگو، به نام علمی Monopeltis guentheri از خانواده آمفیزبانیده Amphisbaenidae و یک مقاله علمی در مورد مارها با او منتشر کرد.
سپس در آریزونا با استانک مطالعاتی در مورد عقرب‌ها داشت. بعد به آکادمی علوم کالیفرنیا رفت و با خزنده شناسانی همچون استیون اندرسون و آلن لویتون آشنا شد. پس از کسب دانش و تجربه لازم سرانجام لطیفی به ایران بازگشت تا از نتیجه همه مطالعاتش در زمینه سیستماتیک سم مارها و عقرب‌های ایران و تولید آنتی ونوم اختصاصی استفاده کند و آن را در اختیار سایرین هم قرار دهد.
کار در مؤسسه رازی ویرایش
در ابتدا مؤسسه رازی قسمت کوچکی را در بخش پرورش حیوانات آزمایشگاهی در اختیار او گذاشت تا کارش را شروع کند و پیش از احداث ساختمان کنونی جانوران سمی، کار تولید آنتی ونوم در این بخش ساده آغاز شد. شروع کار او با مارها بود؛ او باید مارهای سمی از انواع مختلف را از سراسر ایران جمع‌آوری می‌کرد تا سم را که ماده اولیه برای تولید ضد سم است از این مارها به دست آورد.
در کار سم‌گیری لطیفی خود نیز شرکت می‌کرد و به همین خاطر بارها توسط مار و عقرب گزیده شده بود و بر اثر این گزیدگی‌ها مشکلاتی برای چند عدد از انگشتانش و برای اعصاب حرکتی دست راستش به وجود آمد که تا پایان عمر با او بود. پس از سم‌گیری، باید سم ضعیف شده و به اسب تزریق می‌شد.
آن گاه ضد سم ساخته شده در خون اسب جداسازی و تصفیه می‌شد. در این مرحله لطیفی سعی در اجرای روش‌های جدید و به روز کردن روش‌های مورد استفاده در بخش جانوران سمی داشت. از جمله آن که در سال ۱۳۵۷ روش موسوم به پاپ (pop) را برای تصفیه سرم راه اندازی کرد که بر روش‌های قبلی برتری داشت.
سرانجام با انجام دقیق همه این مراحل، لطیفی موفق به ساخت آنتی ونوم میکس برای پنج گونه افعی و یک گونه کبری خطرناک ایران و تولید آنتی ونوم اختصاصی برای هر کدام از این ۶ گونه مار سمی شد.
همچنین لطیفی مطالعات مستمری نیز در مورد ویژگی‌های سم مارها انجام داد که حاصل آن تهیه جداول و اطلاعات کاملی شد که میزان دقیق تولید سم در ۸ نوع مار سمی خطرناک ایران در آن‌ها گردآوری شده‌است. این اطلاعات آن قدر دقیق است که تولید سم در فصل‌های مختلف و حتی میزان تولید سم در دندان راست و چپ مار نیز در آن‌ها به تفکیک آورده شده‌است.
به علاوه خواص فیزیکی و شیمیایی، از جمله قدرت کشندگی سم این مارها (LD50) نیز به دقت و به تفکیک جنس نر و ماده و سم مار در فصل‌های مختلف توسط وی تعیین شده‌است.
مهارت او در سم‌شناسی و مقالات متعددی که در این زمینه منتشر کرد، به غیر از کسب درجه استاد پژوهش در هیئت علمی مؤسسه رازی در ۱۳۵۷، عضویت در انجمن سم‌شناسی آمریکا را نیز برای او به ارمغان آورد.
تمرکز روی مارها ویرایش
لطیفی در بخش جانوران سمی پا به پای مطالعه روی سم، مارها را نیز با دقت و وسواس زیاد مورد مطالعه قرار می‌داد. تمامی نمونه‌های مار جمع‌آوری شده، چه آن‌ها که مارگیرها می‌آورند، چه آن‌ها که خود یا همکارانش از مناطق مختلف جمع‌آوری می‌کردند، چه سمی و چه غیر سمی، به دقت شناسایی و اطلاعات هر کدام ثبت می‌شد.
سپس نمونه‌های با ارزش در کلکسیون نگهداری می‌شد. در زمان جنگ، لطیفی به خاطر اهمیت این مجموعه، کل آن را به دقت به محلی امن در زیرزمین بخش جانوران سمی منتقل کرد.
نتیجه تلاش‌های او آن شد که امروز کامل‌ترین کلکسیون مارهای ایران در مؤسسه رازی قرار دارد. در مورد اهمیت این مجموعه کافی است به این نکته توجه شود که تعداد مارهای موجود در موزه ملی تاریخ طبیعی ایران از ۱۰۰ عدد تجاوز نمی‌کند، حال آن که مجموعه لطیفی در سرم سازی رازی در زمان بازنشستگی اش بیش از ۴ هزار نمونه داشت.
کشف گونه‌های جدید ویرایش
در زمان فعالیت لطیفی در مؤسسه رازی، خزنده شناسان زیادی از خارج ایران با این کلکسیون در ارتباط بودند و نمونه‌های آن را مطالعه می‌کردند، به عنوان مثال: گوران نیلسون و کلاس آندرن، خزنده شناسان معروف سوئدی، ۲ بار به ایران آمدند و نمونه‌های این مجموعه را مطالعه کردند و ۵ مقاله علمی در مورد مارهای ایران با بررسی نمونه‌های این مجموعه در ژورنال‌های معتبر علمی به چاپ رساندند، از جمله: معرفی زیرگونه افعی تکابی با نام علمی kurdistanica raddei Vipera، افعی دماوندی با نام علمی Vipera latifii و گکوی لطیفی Tropicolotes latifi هم از نمونه‌های همین مجموعه هستند که توسط شخص لطیفی جمع‌آوری و مطالعه شدند و برای اظهار نظر قطعی علمی در اختیار خزنده‌شناس‌های صاحب نام آن زمان قرار گرفتند.
افعی دماوندی در میان مارهایی بود که توسط یک مارگیر گمنام از لار دماوند جمع‌آوری و برای فروش به مؤسسه رازی آورده شده بود، ولی لطیفی که خود اطلاعات کاملی در خزنده‌شناسی داشت نخستین کسی بود که متوجه تفاوت افعی‌های آورده شده از لار با دیگر افعی‌های شناخته شده آن زمان شد و آن‌ها را مورد مطالعه دقیق قرار داد و برای اظهار نظر قطعی به اروپا نزد کارل مرتنز معروف‌ترین خزنده‌شناس آلمان و اروپا در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ و ایلیا داروفسکی رئیس سابق آکادمی علوم سن پترزبورگ روسیه فرستاد که نتیجه تلاش‌هایش منجر به معرفی یکی از جالب توجه‌ترین افعی‌های دنیا شد که به پاس تلاش‌های او نام علمی آن را Vipera latifii نهادند.
پراکنش این افعی در البرز مرکزی نیز توسط لطیفی مطالعه شد و او ۶ محل دیگر به جز لار دماوند را برای آن معرفی کرد و نشان داد که این افعی پراکنش بسیار محدودی فقط در اطراف شهر در حال گسترش تهران دارد.
از این رو از ۱۹۸۶ تا کنون افعی دماوندی به دلیل پراکنش بسیار محدود و تهدید و تخریب زیستگاه‌های محدودش به عنوان گونه آسیب‌پذیر در لیست سرخ IUCN قرار دارد. گکوی لطیفی نیز توسط شخص لطیفی از اطراف کرمان جمع‌آوری و پس از مطالعه برای اظهار نظر قطعی به آکادمی علوم کالیفرنیا فرستاده شد و در آنجا توسط اندرسون و لویتون به عنوان گونه جدید معرفی و نام علمی آن به افتخار لطیفی Tropicolotes latif نهاده شد.