مردان نمکی

شش مومیایی کشف‌شده در معدن چهرآباد استان زنجان ایران در سال ۱۳۷۲ ه‍.ش
(تغییرمسیر از مرد نمکی)

مردان نمکی نام شش مومیایی کشف‌شده در سال ۱۳۷۲ ه‍.ش در معدن نمک چهرآباد استان زنجان است. تعدادی از مردان نمکی به دلیل کار با بولدوزر، آسیب دیده‌اند. در سال ۲۰۰۸ میلادی کنده کاری معدن و جسد ششمین مرد نمکی به دلیل کمبود امکانات دست‌نخورده در معدن باقی ماند.[۱][۲]

مرد نمکی
سر مرد نمکی شمارهٔ ۱ در موزهٔ ایران باستان

از میان مردان نمکی یافت‌شده، سه مرد مربوط به زمان هخامنشیان و دو مرد دیگر نیز مربوط به اواخر دوران ساسانی هستند.[۳]

 
چکمهٔ پای چپ مرد نمکی شمارهٔ ۱ در موزهٔ ایران باستان

کشف نخستین مرد نمکی

ویرایش

در زمستان سال ۱۳۷۲ ه‍. ش، معدن‌کاران به‌هنگام خاکبرداری و استخراج نمک از معدن زیر تپه‌های این منطقه، با نیم‌تنهٔ یک جسد روبه‌رو شدند. این جسد دارای ریش و موی بلند و حلقهٔ گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود. جسد مزبور در میانه‌های یکی از تونل‌های معدن، که حدود ۴۵ متر طول داشت، مشاهده شد. از تاریخ ۶ اسفند ۱۳۷۲، کاوش‌ها در این منطقه آغاز شد. در پی کاوش‌ها؛ یک ساق پا درون چکمهٔ چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شیء نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچهٔ منقوش و قطعات خردشدهٔ استخوان نیز پیدا شد.[۴] باستان‌شناسان در مورد ظاهر این پیکر گفته‌اند احتمالاً مرد نمکی از طبقهٔ اشراف و شاهزاده‌ها بوده‌است، زیرا بر روی لباس او جواهرات و زیورآلاتی پیدا شده که مخصوص این طبقه بوده، و همچنین آن‌ها چنین فرضیه دارند که او یا در حال فرار به غار پناه برده یا در جنگی از میدان گریخته و به غار پناه آورده و آنجا فوت کرده و موریانه‌ها پیکرش را، که از نمک پوشیده بوده، خورده‌اند.[۵]

کشف دومین مرد نمکی

ویرایش
 
مرد نمکی شمارهٔ ۲، با بقایای موی او، متعلق به ۱٬۸۰۰ سال پیش در دورهٔ اشکانیان

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی شمارهٔ یک در سال ۱۳۷۲ تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. پاییز ۱۳۸۳ معدنکاران در حین کار با بولدوزر دوباره با بقایای اسکلت انسانی برخورد کردند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود و با جستجوی معدن‌کاران در میان خاک‌های آشفته علاوه‌بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه‌تکه شده، شماری اشیاء به دست آمد که توسط بهره‌بردار به ادارهٔ میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بررسی‌های نخستین بر روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی شمارهٔ ۲ نامگذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده‌است.

از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره کرد.

کشف اتفاقی مرد نمکی شمارهٔ ۲ و مجموعه‌ای از اشیاء موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان‌شناسی در معدن نمک چهرآباد پس از گذشت ۱۱ سال شد؛ بنابراین کاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دی‌ماه ۱۳۸۳ به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی‌مانده آغاز شد.[۶][۷][۸]

کشف سومین مرد نمکی

ویرایش

مرد نمکی شمارهٔ ۳ همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد. به دلیل سقوط یک صخرهٔ بسیار بزرگ نمک بر روی مرد نمکی شمارهٔ ۳ و همچنین کشف آن توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه‌تکه به دست آمد. آنچه که مرد نمکی شمارهٔ ۳ نامیده شد در واقع بقایای استخوان، لباس و قسمت‌هایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.[۶][۷][۸]

 
بقایای استخوان‌های مرد نمکی شمارهٔ ۳ متعلق به ۲٬۳۰۰ سال پیش

کشف چهارمین مرد نمکی

ویرایش

مرد نمکی شمارهٔ ۴ سالم‌ترین و کامل‌ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است و به رغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ تقریباً بیشتر قسمت‌های بدن این مومیایی سالم باقی‌مانده‌است. این جسد شامل مجموعه‌ای از استخوان‌ها و بافت نرمی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک شده‌است.

براساس پژوهش‌های انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته‌است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر و بر گوش‌هایش حلقهٔ فلزی دیده می‌شود، موهای سر وی کوتاه، به رنگ خرمایی و همراه این مومیایی اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیاء چاقوی فلزی با دستهٔ استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای این مومیایی بسته شده‌است و از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزهٔ کوچک سفالی سالم اشاره کرد.

 
مرد نمکی شمارهٔ ۴، در بنای ذوالفقاری زنجان، اسفند ۱۳۸۶

از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می‌شود؛ این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده‌است.[۶][۷][۸]

کشف پنجمین مرد نمکی

ویرایش

این مومیایی طبیعی نیز در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیهٔ قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های پیشین بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون شده‌است.

برخلاف مومیایی نمکی شمارهٔ ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی شمارهٔ ۵ پوسیده و از میان رفته بود و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دو دست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود. موی سر جسد به شرایط محیطی که مرد نمکی در آن قرار گرفته بر می‌گردد، کم بودن میزان نمک در این محیط نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی شمارهٔ ۵ است.[۶][۷][۸]

کشف ششمین مرد نمکی

ویرایش

ششمین مرد نمکی با آغاز فصل سوم کاوش در خرداد ۱۳۸۶ بر اثر بارندگی‌ها و شست‌وشوی نمک، پس از حدود ۴۰ سانتی‌متر حفاری در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شمارهٔ ۲ پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی‌مانده‌است. جمجمهٔ ششمین مرد نمکی مربوط به دورهٔ ساسانی است.

در فصل سوم کاوش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان، هیأتی از دانشگاه بوخوم و موزهٔ این شهر، دانشگاه سوئیس و ادارهٔ کل میراث فرهنگی استان زنجان همکاری می‌کنند. این کاوش‌ها براساس تفاهمنامه‌ای میان ادارهٔ کل میراث فرهنگی استان زنجان، دانشگاه بوخوم و موزهٔ معدن بوخوم آلمان صورت می‌گیرد.[۹]

محل نگهداری

ویرایش

پیکر نخستین مومیایی در معدن نمک چهرآباد واقع در یک کیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو در ناحیهٔ غرب شهرستان زنجان پیدا شده‌است. سر و پای چپ نخستین مرد نمکی در موزهٔ ایران باستان تهران قابل بازدید است. جسد سه تن دیگر از مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری در شهر زنجان نگهداری می‌شود.

پژوهش‌ها

ویرایش

با انجام آزمایش‌های سالیابی به روش کربن ۱۴، که بر راوی نمونهٔ استخوان‌ها و پارچه‌های مجموعه صورت گرفت، قدمتی حدود ۱٬۷۰۰ سال (اواخر اشکانی–اوایل ساسانی) برای مرد نمکی تعیین گردید. آزمایش‌های دی‌ان‌ای نشان داد که سن مرد نمکی هنگام مرگ حدود ۳۷ سال و قد وی حدود ۱۷۵ سانتی‌متر بوده‌است. با بررسی آزمایش‌های انجام‌شده بر روی سلول‌های موی سر، گروه خونی مرد نمکی +B تعیین شد.

با آزمایش سی‌تی‌اسکن و رادیولوژی که با همکاری دکتر جلال جلال شکوهی انجام گرفت،[۱۰] مشخص شد که مرد نمکی در اثر سقوط ناگهانی درون یکی از گودال‌های معدن نمک و وارد شدن ضربهٔ بسیار شدید به ناحیهٔ راست جمجمه و صورت از بین رفته‌است. مطالعات باستان‌شناختی بر روی مجموعهٔ مرد نمکی نشان داد که به علت آرایش خاص موهای بلند سر و صورت، وجود گوشوارهٔ طلا در گوش چپ، چکمهٔ چرمی با ساخت و دوخت بسیار ظریف و هنرمندانه و همچنین نوع و بافت تکنیکی پارچهٔ لباس و به‌دست آمدن شیء نقره‌ای همراه با متوفی، فرد مزبور یک کارگر سادهٔ معدن نمک نبوده، بلکه فردی عالی‌رتبه و دارای جایگاه اجتماعی بالا بوده‌است، اما علت حضور، سقوط و مرگ وی در معدن نمک چهرآباد همچنان در پردهٔ راز و ابهام باقی مانده‌است.

در آذر ماه ۱۳۹۴ مردان نمکی شماره‌های یک و پنج با رویکرد کشف یافته‌های نو در یکی از مراکز علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران سی‌تی‌اسکن شدند.[۱۱]

انگل‌شناسی

ویرایش

در پژوهشی که در سال ۲۰۱۲[۱۲] روی یکی از مردان نمکی که حدوداً مربوط به ۲٬۲۰۰ سال پیش بوده‌است، معلوم شد که در دستگاه گوارشی این فرد بقایای تخم کرم کدو دارد که از نظر تعیین نوع غذای آن دوران و نوع آلودگی انگلی موجود کشف قابل توجهی محسوب می‌شد. ابتلا به کرم کدو نشان می‌دهد که در آن زمان، استفاده از گوشت کم پخته‌شده رواج داشته‌است.[۱۲]

پارچه‌ها

ویرایش
 
برخی از وسایل همراه

لباس‌هایی که بر تن مومیایی‌های معدن نمک دوزلاخ در چهرآباد محفوظ مانده، اطلاعات بسیار با ارزشی در مورد نحوهٔ پوشش، رنگ‌آمیزی و بافتن پارچه در زمان خود به ما می‌دهد؛ مثلاً مومیایی شمارهٔ ۴ لباس کامل بر تن دارد و پارچه‌های لباس هم در وضع بسیار مناسبی حفظ شده‌اند.[۱۳]

روش‌های باستانی استخراج معدن

ویرایش

بررسی وسایل استخراج و حفر معدن و مطالعهٔ خود معدن به همراه اطلاعات به‌دست آمده از آزمایش کربن چهارده، نشان می‌دهد که در سدهٔ پنجم پیش از میلاد (زمان هخامنشی)، معدن فعال بوده و چندین‌بار ریزش معدن در آن اتفاق افتاده که باعث کشته شدن تعدادی از معدنچیان شده و تا زمان سدهٔ پنجم (زمان ساسانی) از معدن استفاده می‌شده‌است. با استفاده از کلنگ و ستون - اتاقک زدن، داخل معدن حفاری انجام می‌شده و روش استخراج در زمان‌های هخامنشی و ساسانی متفاوت بوده‌است.[۱۴]

فیلم مستند مردان نمکی

ویرایش

مستند «مردان نمکی» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی حسن دهقان و بازیگری مسعود محمدی و محمدولی فروتن به مدت ۶۰ دقیقه در صدا و سیمای مرکز زنجان تولید شد.[۱۵]

موضوعات فیلم

ویرایش

در این مستند به جسدهای کشف‌شده معدن نمک باستانی و تاریخی و کهن روستای چهرآباد واقع در استان زنجان که به شکل طبیعی طی هزاران سال مومیایی طبیعی شده‌اند پرداخته می‌شود.

در مستند «مردان نمکی» نحوه کشف، ابزار، پارچه‌ها و لباس‌های همراه این اجساد که مربوط به دوران تاریخی ۱٬۷۰۰ تا ۲٬۸۰۰ سال پیش است مورد بررسی قرار می‌گیرد.

همچنین بخشی از زندگی این مردان به شکل بازسازی و بازآفرینی ارائه شده و مسائل مربوط به مباحث علمی و باستان‌شناسی نیز به‌طور محض بررسی شده‌است.[۱۵]

نگارخانه

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. "SALT MEN OF IRAN" (به انگلیسی). pasthorizonspr. 7 June 2011. Archived from the original on 30 October 2013. Retrieved 30 July 2013.
  2. «مردان نمکی». جهان نیوز. ۲۱ اسفند ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئیه ۲۰۱۳.
  3. "BELOW THE SALT" (به انگلیسی). University of Oxford. Archived from the original on 7 April 2014. Retrieved 31 July 2013.
  4. مرد نمکی ۱۵
  5. «دانشگاه آکسفورد، موزهٔ بوخوم و پژوهشکدهٔ باستان‌شناسی؛ مطالعه بر روی مومیایی‌های مردان نمکی را آغاز می‌کنند». سازمان میراث فرهنگی و گردشگری. ۲۷ مهر ۱۳۸۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۲ آبان ۱۳۸۸.
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ آشنایی با مردان نمکی بایگانی‌شده در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine،
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ موزۀ باستان‌شناسی و مردان نمکی در (عمارت ذوالفقاری) بایگانی‌شده در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine،
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ مردان نمکی تاریخ را روایت می‌کنند+تصاویر،
  9. کشف ششمین «مرد نمکی» در زنجان+عکس
  10. "بازسازی چهرهٔ اجساد نمکی در ایران". خبرگزاری میراث فرهنگی. Archived from the original on 15 April 2016.
  11. سی تی اسکن دو مرد نمکی . [خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://www.irna.ir]
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ Nezamabadi, M (2012 Dec 15). "IDENTIFICATION OF TAENIA SP. IN A NATURAL HUMAN MUMMY (3RD CENTURY BC) FROM THE CHEHRABAD SALT MINE IN IRAN". The Journal of parasitology. PMID 23240712. {{cite journal}}: |access-date= requires |url= (help); Check date values in: |date= (help); Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  13. Hadian ;Good ; Pollard (2013). "Textiles from Douzlakh Salt Mine at Chehr Abad, Iran: A Technical and Contextual Study of Late pre-Islamic Iranian Textiles". The International Journal of Humanities of the Islamic Republic of Iran. Tarbiat Modarres University. 19 (3): 152-173. ISSN 1735-5060. Archived from the original on 19 July 2013. Retrieved 6 August 2013.{{cite journal}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link)
  14. Abolfazl Aali, Aydin Abar, Nicole Boenke, Mark Pollard, Frank Rühli & Thomas Stöllner (سپتامبر ۲۰۱۲). «Ancient salt mining and salt men: the interdisciplinary Chehrabad Douzlakh project in north-western Iran». Department of Archaeology Durham University. دریافت‌شده در ۶ اوت ۲۰۱۳. کاراکتر line feed character در |ناشر= در موقعیت 26 (کمک)
  15. ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ مردان نمکی تاریخ را روایت می‌کنند+تصاویر

منابع

ویرایش
  • مرد نمکی (مطالعات علمی انجام‌شده روی آثار مومیائی و اشیاء مکشوفه از مجموعه زنجان)، تهران: پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، ۱۳۷۷، شابک ۹۶۴-۹۱۸۷۵-۱-۰

پیوند به بیرون

ویرایش