ملیله‌کاری

مَلیله‌کاری یا ملیله‌سازی شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که در آن با مفتول‌های نازک نقره ظروفی تزیینی می‌سازند. نقره به کار رفته در این هنر عیار ۱۰۰ دارد. شمش‌های نقره را با چکش یا دستگاه نورد به شکل مفتول‌های چهار پهلو باریک می‌کنند و ابتدا نقش‌های کوچک را می‌سازند سپس آنها را در کنار هم در یک قالب قرار داده و با نقره‌ای با عیار پایین‌تر لحیم می‌کنند.

ملیله‌کاری طلا متعلق به کشور پرتقال

نقش‌های معمول ملیله‌کاری، بته جقه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، جفت پیچ، پیچک، سه چشمه و… نام دارند. قدیمی‌ترین اشیا آثار ملیله ایران به روایت اکثر محققان متعلق به سال‌های ۳۳۰ تا ۵۵۰ ق. م است.

ملیله‌کاری یکی از صنایع دستی اصلی زنجان، اردبیل و بروجرد و اصفهان است. در این شهرها کالاهای نقره مانند سینی، قندان، گیره استکان، گل‌سینه و… با روش ملیله‌کاری ساخته می‌شود و زنجان شهر جهانی ملیله است، از آنجایی که این هنر شاخه ای از فلز کاری محسوب می‌شود. مسیر حرکت آن را می‌توان در بطن فلز کاری هم دید که توسط هنرمندانی با مهارت‌های ظریف کاری خاص خلق شده‌است

ابزارهای ملیله کاری

ابزار کار ملیله کاری شبیه به ابزار و آلات زرگری است. برای ساخت و تهیه آثار ملیله ابتدا باید نوار ملیله را از جنس طلا، مس یا نقره تهیه کرد و با عبور شمش یا مفتول نقره از دستگاه نورد حدیده، مفتول مورد نظر را به دست آورد. بعد از آن نوبت به ساخت ملیله می‌رسد.

در این مرحله ابتدا یک صفحهٔ مستطیلی با جنس و ابعاد متفاوت از صفحهٔ مفتولی تهیه شده از مرحله نخست تهیه کرده و یک سطح آن را آغشته به موم می‌کنند به نحوی که لایه ای به ضخامت ۳ تا ۴ میلیمتر از موم روی صفحه را بپوشاند حال یک قالب متناسب با شکل محصول موردنظر بریده و روی صفحهٔ مسی قرار داده سپس نواری را که پهنایی بیش از نوار میله دارد در اطراف قالب گذاشته تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار بگیرد.

سپس دیواره‌های بعدی کار را از جمله قسمت‌های میانه و سطوح را با نقوش ملیله که قبلاً توسط دست یا ابزاری ظریف با نوار ملیله ساخته شده‌است پر می‌کنند بعد با مفتول‌های فولادی بسیار ظریف این نقوش ملیله را می‌بندند تا به هم نخورند. حال نوبت به ذوب موم رسیده‌است برای اینکار اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحهٔ زیرین خود جدا کرده و روی سطحی صاف و هموار قرار می‌دهند.

سپس مقداری از مخلوط براکس و برادهٔ نقره روی آن ریخته و شعله گاز را روی آن حرکت می‌دهند به این کار لحیم کاری گویند چون در اثر این کار گرده لحیم ذوب شده و سبب اتصال نقش‌های کوچک با یکدیگر و با دیواره نقش می‌شود. در مرحله آخر عمل آتش کاری را انجام می‌دهند تا کلیه قطعات توسط گردهٔ لحیم به یکدیگر وصل شوند

سپس سیم‌های فولادی را از آن جدا کرده و آن را داخل محلول رقیق اسید سولفوریک یا محلول حاوی راغاب که ترکیبی از زاج سفید و آبی است می‌جوشانند تا لکه‌های اضافهٔ نقره از بین برود و در انتها با برس‌های سیمی ظریفی آن را پاک می‌کنند و برای از بین رفتن ناهمواریهای ایجاد شده روی آن را سمباده می‌کشند.

تاریخچهٔ ملیله کاری در ایران

بر اساس اسناد به دست آمده از کشفیات باستان شناسان قدیمی‌ترین اشیایی که ریشهٔ ملیله در ایران را نشان می‌دهد متعلق به دورهٔ هخامنشیان است. در دوران ساسانیان صنعتگران فلزکار و نقره کاران برای مصرف طبقات مرفه جامعهٔ خود ظروف‌های گران‌قیمت و شکیل می‌ساختند و در برخی از موارد هم با سنگ‌های قیمتی آن‌ها را تزیین می‌کردند که اینکار جلوه ای ویژه به اثر خلق شده می‌بخشید. متأسفانه در زمان حملهٔ اعراب بسیاری از آثار به دلیل گران‌قیمت و سبک بودن به غنیمت برده شد.

درحال حاضر شواهد زیادی از آن آثار دوران تاریخی مذکور در دست نداریم و آنچه که اکنون بر اثر تلاش‌های چند قرن اخیر باستان شناسان به‌طور تصادفی در مناطقی چون شوش، همدان، گنجینه جیحون به دست آمده‌است حاکی از آن است که هنر ملیله در ایران به دوران قبل از میلاد بازمی‌گردد چرا که پروفسور آرتور اپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق به قرن ۱۲میلادی اشاره کرده‌است.

در دوران سلجوقی بسیاری از سازندگان آثار نفیس فلزی هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده ای از آن‌ها به دلیل جنگ و خونریزی ترک وطن کرده و به شهرهایی چون زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند. به نظر می‌رسد که هنرمندان خراسانی هنر فلز کاری از جمله ملیله کاری را در سال پنجم ه‍.ق در زنجان رواج دارند. از دوران قاجاریه تعدادی سرقلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف، گوشواره، سینه ریز و…باقی مانده که بخشی از آنها در موزه‌های داخلی و خارجی به صورت مجموعه‌های خصوصی یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌شود.

تاریخ ۳۰۰۰ ساله ملیله در اردبیل

آثار کشف شده در اطراف بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی بیان‌گر قدمت سه هزار ساله این هنر در اردبیل است. ملیله نقره اردبیل با نشان جغرافیایی ثبت شده که این نشان یعنی نقش و نقوش خاص ملیله در یک شئ مخصوص ملیله‌کاران اهل اردبیل است برای نمونه نقش و نقوش و مراحل کار گوشواره «زرپیاله» منحصر به استان اردبیل بوده و با ملیله‌های زنجان، اصفهان و دیگر شهرها متفاوت است.

تاریخچهٔ ملیله در زنجان

شهر زنجان بنابر تصویب یونسکو در سال ۱۳۹۸، شهر جهانی ملیله نام گرفت. در رابطه با تاریخچهٔ ملیله در زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست اما می‌توان بر دو طریق به قدمت این هنر ارزشمند پی برد:

1. نوشته‌ها و سفرنامه‌های سیاحانی که به این منطقه سفرکرده و از زیبایی هنر ملیله یادکرده اند .
2. آثار باقی مانده بسیار اندک که اکثراً متعلق به دوسدهٔ اخیر می‌باشد .

در کتب تاریخی که به زنجان اشاره کرده‌اند بیش از هرچیزی از صنعت فلز کاری آن سخن گفته‌اند از آنجایی که هنر ملیله کاری شاخه ای از فلز کاری است می‌توان آن را در مسیر فلزکاری جستجو کرد. فلز کاری در شهر زنجان در دوره‌های هخامنشان، اشکانیان و ساسانیان از پیشرفت و رونق بسیاری برخوردار بوده‌است. سابقهٔ کار ملیله در زنجان از قرن دهم ه‍.ق به بعد روشن است. بطوریکه فردریک ریچارد، مستشرق اروپایی در سفرنامهٔ خود می‌نویسد:

(شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره و ملیله‌سازی این شهر پر زرق و برق است).ملیله کاریتا قبل از دوره پهلوی به عنوان هنر دستی، تنها در این شهر معمول بوده ولی با حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از این هنرمندان به شهرهای اصفهان، تهران و سایر نقاط کشور این هنر رواج یافت. سرویس‌های چای‌خوری و شراب خوری و جعبهٔ جواهرات و دسته‌های چاقو عمده‌ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده‌اند. شاید بتوان رونق این هنر را در زنجان، متعلق به دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثار برجای مانده از دورهٔ صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.

جستارهای وابسته

• سِرمه‌دوزی
• فهرست صنایع دستی ایران

منابع

• مزنگی، جواد. فرم و نقش در ملیله کاری زنجان، انتشارات مینوفر، ۱۳۹۴. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۵۷۹۵-۶-۳