واکسن

واکسن (به فرانسوی: Vaccin) واکسن یک فرآورده‌ی بیولوژیک است که در برابر یک بیماری میکروبی مشخص، ایمنی فعالِ اکتسابی تولید می‌کند. در واقع سوسپانسیونی است از ریزاندامگان‌های کشته یا ضعیف‌شدهٔ ویروس یا باکتری یا پروتئین‌های آنتی‌ژنیک به‌دست‌آمده از آن‌ها که برای پیشگیری یا بهبود یا درمان بیماری‌های عفونی تجویز می‌شود. واکسن معمولاً برای پیشگیری از بیماری‌ها و ایجاد ایمنی در برابر آنها استفاده می‌شود.

واکسن
مداخله پزشکی
جوناس سالک در سال ۱۹۵۵ با دو بطری برای تهیه واکسن فلج اطفال
MeSH	D014612

واکسن آبله گاوی

نحوه استفاده

واکسن‌ها اغلب تزریقی هستند (عضلانی یا زیرجلدی و داخل جلدی) و گاه حتی خوراکی (مانند فلج اطفال). اغلب برای ایمنی کامل و دائم در برابر بیماری نیاز به چندبار تزریق یک واکسن می‌باشد. گاه برخی از واکسن‌ها را می‌توان همراه هم تزریق کرد مانند واکسن سه‌گانه، دوگانه و MMR.

پیشینه

ادوارد جنر (Edward Jenner)‏ (تولد ۱۷ مه ۱۷۴۹ - مرگ ۲۶ ژانویه ۱۸۲۳) پزشک انگلیسی اولین کسی بود که کاربرد واقعی واکسیناسیون را کشف کرد. او را پدر ایمنی‌شناسی می‌دانند و گفته می‌شود کار او بیش از هر کس دیگری جان انسان‌ها را نجات داده‌است. وی پسری را در برابر بیماری آبلهٔ گاوی واکسینه کرد. این بیماری مانند بیماری آبله ولی کم‌خطرتر از آن است. پس از آنکه جنر میکروب بیماری را به آن پسر تزریق کرد چون واکسن آبلهٔ گاوی در وی مصونیت ایجاد نموده بود دیگر به بیماری آبله مبتلا نگردید. او واکسن فلج اطفال را نیز اختراع کرد.

بیماری‌های قابل پیشگیری

معروف‌ترین بیماری‌هایی که واکسن مؤثر دارند عبارتند از آبله، سه‌گانه (دیفتری، کزاز، سیاه سرفه)، فلج اطفال، سل، MMR (سرخک، اوریون و سرخجه)، هپاتیت بی، مننژیت مننگوکوکی، آنفلوآنزا، تب زرد، تیفوس و هاری.

رابطه بین نوع واکسن با ایمنی حاصل

واکسن‌های با اجرام زنده که از قدرت بیماریزایی آن‌ها کاسته شده‌است، معمولاً با دوز واحد می‌توانند ایمنی مؤثر و طولانی نسبت به واکسن‌های کشته شده ایجاد کنند. این واکسن‌ها علاوه بر سیستم ایمنی هومورال، سیستم ایمنی سلولی را نیز تحریک می‌نمایند، این نوع واکسن‌ها تمایل دارند واکنش‌های مشابه شکل طبیعی بیماری به خصوص در افراد با نقص ایمنی را ایجاد کنند. برای اینکه با واکسن‌های کشته شده ایمنی کافی و به‌مدت طولانی به‌دست آید، بایستی این واکسن‌ها ابتدا در چند نوبت تزریق گردند و برای جلوگیری از کاهش سطح آنتی‌بادی و ادامه ایمنی اغلب لازم است که تزریق واکسن در آینده یادآوری شود.

روش‌های ساخت

واكسن را اینگونه می سازند: نخست حیوانی را عمداً دچار بیماری مورد نظر می كنند. سپس ویروس آن بیماری را از بدن آن حیوان جدا می کنند. مجدداً این ویروس را به حیوانی دیگر تزریق می كنند و پس از بیمار شدنش، باز ویروس را از بدنش جدا می سازند. آنقدر این عمل را تكرار می كنند تا به قدری ویروس ضعیف گردد كه اگر آنرا به بدن انسانی تزریق كنند نه تنها او را بیمار نكند، بلكه برایش مصونیت هم پدید آورد. راه دیگر واكسن سازی این است كه آن را از ویروس های مرده یا غیر فعال به دست می آورند، با تزریق این نوع واكسن بدن مشغول ساختن پادزهر می شود و خود را آماده دفاع در برابر میكروب اصلی می كند. برای بیماری خواب و آنفولانزا از این روش استفاده می كنند. بالاخره گاهی هم خود ویروس را بی آنكه ضعیفش گردانند از راه پوست به بدن تزریق می کنند. در چنین شرایطی چون ویروس از راه غیر طبیعی وارد بدن شده است، در بدن مصونیت ایجاد می كند.

دسته‌بندی واکسن‌های ساخته شده

برای درک بهتر می توان واكسن ها را به دو دسته مشخص تقسیم کرد:

واكسن های باكتریایی

1- واكسن های زنده تخفیف حدت یافته : ب .ث . ژ 2- واكسن های كشته شده: سیاه سرفه، حصبه، وبا 3- پادزهر(توكسوئید): دیفتری، كزاز 4- واكسن های پلی ساكاریدی: مننگوكوكسی A , C، پنوموكوكسی

واكسن های ویروسی

1- واكسن های زنده تخفیف حدت یافته: فلج اطفال خوراكی، سرخجه ،سرخك، اوریون، تب زرد 2- واكسن های كشته كامل: آنفولانزا، فلج اطفال تزریقی, هاری 3- واكسن های كشته ( بخشی از پادگن) : هپاتیت ب

گفتنی است که استفاده از واكسن های زنده تخفیف حدت یافته در افراد مبتلا به نقص دستگاه ایمنی سلولی رسماً ممنوع است.

جستارهای وابسته

• ایمنی جمعی

منابع

انواع واکسن و شیوه واکسیناسیون

•