|
}}
[[پرونده:تصویر co2.png|بندانگشتی|پیوندهای کوالانسی CO<sub>۲</sub>]]
'''کربن دی‌اکسید''' یا '''دی‌اکسید کربن''' یا '''گازکربنیک''' (با [[فرمول شیمیایی]] CO<sub>۲</sub>)، از ترکیب [[کربن|کربُن]] با [[اکسیژن]] به دست می‌آید. گاز کربنیک بر اثر سوختن [[زغال]] و [[مواد آلی]] در مجاورت اکسیژن، [[تخمیر]] [[مایعات]]، تنفس [[جانوران]] و [[گیاه]]ان و غیره به دست می‌آید. (به‌طور بسیار ساده‌تر می‌توان گفت زمانی که کربن می‌سوزد-یا به عبارت دیگر [[سوختن کامل]] صورت می‌گیرد-گاز کربن دی‌اکسید کربن تولید می‌شود) تعداد [[پیوندهای کووالانسی]] در آن ۴ می‌باشد و دو قلمرو الکترونی دارد.
[[گاز طبیعی|گاز]] کربن دی‌اکسید کربن گازی است بی‌رنگ، بی‌بو، دارای طعمی مایل به [[اسید]]. [[وزن مخصوص]] آن ۱/۵۲ است. چون این گاز سنگین‌تر از هواست، همیشه در طبقهٔ پایین محیطی که حاصل می‌شود، پخش می‌گردد. (این گاز۰/۰۳٪ از هوا را تشکیل می‌دهد)
[[گیاه]]ان از آن در فرایند [[فتوسنتز]] برای فرآوری [[کربوهیدرات]]ها بهره می‌برند و با گرفتن آن، از خود [[اکسیژن]] بیرون می‌دهند. CO<sub>۲</sub> حاضر در [[هواکره|اتمسفر]] در نقش یک [[سپر حرارتی]] برای زمین کار می‌کند و با [[اثر گلخانه‌ای]] طبیعی خود، از سرما در [[زمین]] جلوگیری می‌کند. اگرچه تراکم‌های بالای کربن دی‌اکسید در [[جو (هواشناسی)|جو]] زمین، که با سوختن [[سوخت فسیلی|سوخت‌های فسیلی]] تولید می‌شود، به عنوان [[آلودگی هوا|آلاینده جوی]] شناخته می‌شود.
در صورت تنفس این گاز انسان ابتدا احساس [[تنگی نفس]] کرده و پس از مدت بسیار طولانی ممکن است خفه شود.
کربن دی‌اکسید کربن برخلاف اکسیژن که باعث شعله‌ور تر شدن آتش می‌شود، باعث خفگی آتش می‌شود، به همین خاطر است که در کپسول‌های [[آتش‌نشانی]] گاز کربن دی‌اکسید کربن وجود دارد.
به‌طور طبیعی در جو زمین به عنوان گاز ردیابی در غلظت حدود ۰٫۰۴ درصد (400 ppm) در حجم اتفاق می‌افتد. منابع طبیعی شامل آتشفشان، چشمه‌های آب گرم و گیزرها هستند و از طریق انحلال در آب و اسیدها از سنگ‌های کربنات آزاد می‌شوند. از آنجا که کربن دی‌اکسید کربن محلول در آب است، به‌طور طبیعی در [[آب‌های زیرزمینی]]، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، یخ پوشیده شده، یخچال‌ها و آب دریا رخ می‌دهد. این موجود در ذخایر نفت و گاز طبیعی است. کربن دی‌اکسید کربن در غلظت‌های معمول مواجهه بی‌بو است، با این حال در غلظت‌های بالا بوی تند و اسیدی است.
به عنوان منبع کربن موجود در چرخه کربن، کربن دی‌اکسید کربن جوی منبع اصلی کربن برای زندگی در زمین است و غلظت آن در فضای صنعتی قبل از صنعت زمین از زمان دیر شدن پرکامبرین توسط موجودات فتوسنتز و پدیده‌های زمین‌شناسی تنظیم شده‌است. گیاهان، جلبک‌ها و سیانوباکتری‌ها از انرژی نور برای فتوسنتز کربوهیدرات از کربن دی‌اکسید کربن و آب استفاده می‌کنند، با اکسیژن به عنوان یک ماده زباله تولید می‌شود.
کربن دی‌اکسید کربن (CO<sub>۲</sub>) توسط تمام موجودات هوازی تولید می‌شود زمانی که آن‌ها متابولیزه کربوهیدرات و چربی برای تولید انرژی توسط تنفس. از طریق غرقابی ماهی و به هوا از طریق ریه‌های جانوران سرزنده هوا تنفس، از جمله انسان، به آب منتقل می‌شود. کربن دی‌اکسید کربن در طول فرایند فروپاشی مواد آلی و تخمیر قند در نان، آبجو و آبزی تولید می‌شود. این تولید توسط احتراق چوب و دیگر مواد آلی و [[سوخت‌های فسیلی]] مانند زغال سنگ، نفت و گاز طبیعی تولید می‌شود. از سوی دیگر، در بسیاری از فرایندهای اکسیداسیون در مقیاس بزرگ، به عنوان محصول جانبی ناخواسته، به عنوان مثال تولید اسید اکریلیک (بیش از ۵ میلیون تن در سال) است.
این یک ماده صنعتی چند منظوره است که برای مثال، به عنوان یک گاز غیرمستقیم در جوشکاری و آتش خاموش، به عنوان یک گاز فشار در اسلحه هوایی و بازیابی نفت، به عنوان یک ماده شیمیایی و در فرم مایع به عنوان یک حلال در کافئین قهوه و فوق بحرانی خشک کردن. این افزودنی به آب آشامیدنی و نوشابه‌های گازدار شامل آبجو و شراب‌های گازدار نیز اضافه می‌شود. شکل جامد یخ زده از CO<sub>۲</sub>، به نام یخ خشک شناخته شده به عنوان یک مبرد و به عنوان ساینده در انفجار خشک یخ استفاده می‌شود.
کربن دی‌اکسید کربن مهم‌ترین گازهای گلخانه‌ای طولانی مدت در جو زمین است. از آنجایی که انتشارات [[انسان‌شناسی]] [[انقلاب صنعتی]]، عمدتاً از استفاده از سوخت‌های فسیلی و جنگل‌زدایی، غلظت آن در جو به سرعت در حال افزایش است و منجر به گرم شدن کره زمین می‌شود. CO<sub>۲</sub> که در نتیجه استفاده از سوخت‌های فسیلی به اتمسفر وارد شده‌است "نشان دهنده [۴/۹۹ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال ۲۰۱۳]" است. کربن دی‌اکسید کربن همچنین باعث اسیدی شدن اقیانوس‌ها می‌شود، زیرا در آب برای تشکیل اسید کربنیک حل می‌شود.
== کشف (تاریخچه) ==
کربن دی‌اکسید کربن اولین گاز است که به عنوان یک ماده گسسته توصیف می‌شود. در حدود ۱۶۴۰ شیمیدان فلاندر یان باپتیست ون هلمونت مشاهده کرد که هنگامی که او زغال چوب را در یک ردیف بسته سوزاند، توده خاکستر حاصل از آن بسیار کمتر از زغال چوب اصلی بود. تفسیر او این بود که بقیه زغال چوب به یک ماده نامرئی تبدیل شده بود که به معنای گاز یا روح وحشی spiritus sylvestri بود.
دی‌اکسید کربن دی‌اکسید اولین بار در سال ۱۸۲۳ توسط هومفری دیوی و [[مایکل فارادی]] مایع شد تحت فشار بالا. اولین توصیف کربن دی‌اکسید کربن جامد توسط Adrien-Jean-Pierre Thilorier، که در سال ۱۸۳۵ یک کانتینر تحت فشار کربن دی‌اکسید کربن مایع را باز کرد، تنها به این نتیجه رسید که خنک‌کننده تولید شده توسط تبخیر سریع مایع، «برف» جامد بوده‌است.
== خصوصیات فیزیکی و شیمیایی ==
'''(ساختار و پیوند)'''
مولکول کربن دی‌اکسید کربن خطی و مرکزی است. طول [[پیوند کربن-اکسیژن]] ۱۱/۳۶pm است که به‌طور قابل توجهی کوتاه‌تر از طول اتصال پیوند تک باند C-O است و حتی کوتاه‌تر از بسیاری از گروه‌های دیگر C-O چند ضلعی است. از آنجایی که آن centrosymmetric است، مولکول دارای دو قطبی الکتریکی نیست. در نتیجه، تنها دو موج ارتعاشی در طیف IR مشاهده می‌شود - یک حالت کشش ناقص در 2349 cm-۱ و یک جفت ناپایدار از حالت خمش در 667 cm-۱. همچنین یک حالت کشش متقارن در 1388 cm-۱ وجود دارد که تنها در طیف رامان دیده می‌شود.
== در محلول آبی ==
کربن دی‌اکسید کربن محلول در آب است که H2CO۳ (اسید کربنیک) که یک اسید ضعیف است از زمان یونیزاسیون آن در آب به صورت ناقص به وجود می‌آید.
CO2+H2O⇌H2CO3
MR + CO<sub>۲</sub> → RCO<sub>۲</sub>M
در ترکیبات کربن دی‌اکسید کربن فلز، CO<sub>۲</sub> به عنوان یک [[لیگاند]] عمل می‌کند که می‌تواند تبدیل CO<sub>۲</sub> به سایر [[مواد شیمیایی]] را آسان کند.
کاهش CO<sub>۲</sub> به CO معمولاً یک واکنش دشوار و آهسته است:
== مشخصات فیزیکی ==
کربن دی‌اکسید کربن بی‌رنگ است. در غلظت‌های پایین گاز بدون بو است، با این حال، در غلظت‌های بسیار بالایی، آن دارای بوی تند و اسیدی است. در دمای و فشار استاندارد، کربن دی‌اکسید کربن حدود ۱٫۹۸ کیلوگرم در متر مکعب است که حدود ۱٫۶۷ برابر هوا است. کربن دی‌اکسید کربن به هیچ عنوان حالت مایع را در فشار کمتر از ۵٫۱ اتمسفر (۵۲۰ kPa) ندارد. در اتمسفر ۱ (در نزدیکی فشار متوسط سطح دریا)، گاز به‌طور مستقیم به یک جامد در دمای زیر ۷۸٫۵- [[درجه سانتیگراد]] (۱۰۹٫۳- درجه فارنهایت؛ ۱۹۴/۷ K) قرار می‌گیرد و ذرات جامد به‌طور مستقیم به گاز بالاتر از ۷۸٫۵- [[درجه سانتی گراد]] تبدیل می‌شود ([[تصعید]]). در حالت جامد، کربن دی‌اکسید کربن یخ خشک نامیده می‌شود. کربن دی‌اکسید کربن مایع فقط در فشار بیش از ۵٫۱ اتمسفر تشکیل می‌گردد؛ [[نقطه سه‌گانه]] کربن دی‌اکسید کربن حدود ۵٫۶۹ بار (۵۱۷ کیلو پاسکال) در ۲۱۷ K است (نمودار فاز را در سمت چپ ببینید). نقطه بحرانی ۷/۳۸ مگاپاسکال در ۳۱٫۱ درجه سانتیگراد است. شکل دیگری از کربن دی‌اکسید کربن جامد که در فشار بالا دیده می‌شود یک جامد شبیه به [[آمورف]] است. این شکل شیشه‌ای که کربنات نامیده می‌شود، به وسیلهٔ فشار بیش از حد بر فشار گاز (۴۰–۴۸ GPa یا حدود ۴۰۰٬۰۰۰ اتمسفر) در یک الماس تولید می‌شود. این کشف تأیید کرد که کربن دی‌اکسید کربن می‌تواند در حالت شیشه‌ای مشابه سایر اعضای خانواده عنصری مانند سیلیکون (شیشه سیلیکا) و دی‌اکسید گرسنه وجود داشته باشد. با این حال، بر خلاف عینک سیلیکا و آلمانی، شیشه کربنی در فشارهای معمول پایدار نیست و هنگامی که فشار آزاد می‌شود، به گاز بازگردد.
در دمای و فشارهای بالاتر از نقطه بحرانی، کربن دی‌اکسید کربن به عنوان یک ماده فوق بحرانی شناخته شده به عنوان کربن دی‌اکسید کربن فوق بحرانی عمل می‌کند.
== کاربردها ==
کربن دی‌اکسید کربن توسط صنایع غذایی، صنعت نفت و [[صنایع شیمیایی]] استفاده می‌شود. نوع ترکیب این ترکیبات تجاری متنوع است، اما یکی از بزرگترین کاربرد آن به عنوان یک ماده شیمیایی در تولید نوشابه‌های گازدار است؛ این نوشیدنی‌ها را در نوشابه‌های گازدار مانند آب سودا فراهم می‌کند.
== در زمینه شیمیایی ==
در صنایع شیمیایی، کربن دی‌اکسید کربن عمدتاً به عنوان یک ماده در تولید اوره مصرف می‌شود، با یک کسر کوچک‌تر که برای تولید متانول و طیف وسیعی از محصولات دیگر مانند کربنات‌های فلزی و بی‌کربنات‌ها استفاده می‌شود. مشتقات [[اسید کربوکسیلیک]] مانند [[سدیم سالیسیلات]] با استفاده از CO<sub>۲</sub> توسط واکنش کلبه-شیمیت تهیه می‌شوند. علاوه بر فرایندهای متداول با استفاده از CO<sub>۲</sub> برای تولید مواد شیمیایی، روش‌های الکتروشیمیایی نیز در سطح تحقیق مورد بررسی قرار می‌گیرند. به‌طور خاص، استفاده از [[انرژی‌های تجدیدپذیر]] برای تولید سوخت از CO<sub>۲</sub> (مانند متانول) جذاب است، زیرا این امر می‌تواند به سوخت‌هایی تبدیل شود که می‌توانند به راحتی حمل و استفاده شوند در تکنولوژی‌های احتراق معمولی، اما بدون CO<sub>۲</sub> این امر میسر نمی‌شود.
== غذاها ==
کربن دی‌اکسید کربن یک افزودنی مواد غذایی است که به عنوان یک ماده رگولاتور پروانه‌ای (محرک) و اسیدی در [[صنایع غذایی]] استفاده می‌شود. این مورد برای استفاده در [[اتحادیه اروپا]] (به عنوان شماره E۲۹۰ ذکر شده)، [[ایالات متحده]] و [[استرالیا]] و [[نیوزیلند]] (فهرست شده توسط INS شماره ۲۹۰) تأیید شده‌است. آب نبات به نام راک پاپ تحت فشار گاز کربن دی‌اکسید کربن در حدود ۴ x 106 Pa (40 bar، 580 psi) تحت فشار قرار می‌گیرد. هنگامی که در دهان قرار می‌گیرد، آن را حل می‌کند (درست مانند دیگر آب نبات‌های سخت) و حباب‌های گاز را با پاپ قابل شنیدن آزاد می‌کند. علت ریزش مو می‌توانند با تولید کربن دی‌اکسید کربن توسط، خمیر را افزایش دهند. مخمر بیکر کربن دی‌اکسید کربن را با تخمیر قند درون خمیر تولید می‌کند، در حالیکه مواد شیمیایی مانند پودر پخت و نوشابه گازدار کربن دی‌اکسید کربن در هنگام گرم شدن یا در معرض اسیدها قرار می‌گیرند.
== نوشیدنی‌ها ==
کربن دی‌اکسید کربن برای تولید نوشابه‌های گازدار و آب سودا استفاده می‌شود. به‌طور سنتی، کربناته آبجو و شراب درخشان از طریق تخمیر طبیعی به دست آمد، اما بسیاری از تولیدکنندگان این نوشیدنی‌ها را با کربن دی‌اکسید کربن از فرایند تخمیر بهبود می‌دهند. در مورد آبجو بطری و آبجو، رایج‌ترین روش کربناته کردن با کربن دی‌اکسید کربن بازیافت است. به استثنای بریتانیا حقیقتاً، آبجو پیش‌نویس معمولاً از قفسه‌ها در یک اتاق سرد یا انبار به شیپور خاموشی در نوار با استفاده از کربن دی‌اکسید کربن تحت فشار، گاهی اوقات با نیتروژن مخلوط، منتقل می‌شود.
== گاز بی‌اثر ==
این یکی از رایج‌ترین گازهای فشرده شده برای سیستم‌های پنوماتیک (فشار گاز) در ابزار فشار قابل حمل است. کربن دی‌اکسید کربن نیز در فضای جوشکاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، اگرچه در جوشکاری، اکسیدهای اکثر فلزات را واکنش می‌دهد. با وجود شواهد قابل توجهی مبنی بر اینکه جوش‌های ساخته شده در فضا کربن دی‌اکسید کربن شکننده‌تر از آنهایی است که در اتمسفرهای بدون اثر CO<sub>۲</sub> ساخته شده‌اند، استفاده از آن در صنعت خودرو شایع است. به عنوان یک گاز جوش به‌طور عمده به این دلیل استفاده می‌شود که بسیار ارزان‌تر از گازهای غیرمستقیم مانند آرگون یا هلیوم است. [نیازمندی‌های ارجاعی] وقتی که برای جوشکاری MIG استفاده می‌شود، استفاده از گاز کربن دی‌اکسید کربن به عنوان MAG جوشکاری CO<sub>۲</sub> در این دماهای بالا می‌تواند واکنش نشان دهد.
CO<sub>۲</sub> تمایل دارد که یک گودال گرم‌تر از جوهای واقعاً بی‌اثر تولید کند، ویژگی‌های جریان را بهبود می‌بخشد. اگر چه ممکن است این امر به دلیل واکنش‌های جوی در محل گودال باشد. CO<sub>۲</sub> معمولاً مخالف اثر مورد نظر در هنگام جوشکاری است، زیرا که تمایل به جارو کردن محل را دارد، اما ممکن است برای جوشکاری فولاد ملایم مشکل نباشد، زیرا نشت نهایی یک نگرانی عمده نیست.
== کپسول آتش‌نشانی ==
کربن دی‌اکسید کربن می‌تواند برای خاموش کردن شعله‌های آتش‌سوزی محیط اطراف شعله با گاز استفاده شود. CO<sub>۲</sub> به خودی خود واکنش نشان نمی‌دهد تا شعله را خاموش کند، اما شعله اکسیژن را با جابجایی آن کاهش می‌دهد. بعضی از آتش خاموش‌کننده‌ها، به ویژه برای آتش‌سوزی‌های الکتریکی، دارای کربن دی‌اکسید کربن مایع تحت فشار هستند. خاموش‌کننده‌های کربن دی‌اکسید کربن به خوبی در مایع‌های مایکروویو و الکتریکی قابل اشتعال کار می‌کنند، اما نه در آتش‌سوزی‌های قابل اشتعال، چرا که گرچه اکسیژن را حذف می‌کند، مواد سوزاننده را به‌طور قابل توجهی خنک نمی‌کند و زمانی که کربن دی‌اکسید کربن پراکنده باشد، آن‌ها می‌توانند در معرض اتمسفر اکسیژن باشند. مطلوبیت آن‌ها در آتش‌سوزی در واقع این است که، بر خلاف آب و سایر روش‌های شیمیایی، کربن دی‌اکسید کربن موجب اتصال کوتاه نمی‌شود، که سبب آسیب بیشتر به تجهیزات می‌شود. از آنجا که این یک گاز است، همچنین حجم زیادی از گاز را به‌طور خودکار در اتاق‌های زیربنایی IT آزاد می‌کند، جایی که ممکن است آتش به روش‌های فوری بیشتری دسترسی پیدا کند، زیرا در پشت درب‌های قفسه و در داخل موارد است. کربن دی‌اکسید کربن به عنوان یک عامل خاموش‌کننده در سیستم‌های حفاظت از آتش ثابت برای استفاده محلی از خطرات خاص و کل سیل یک فضای محافظت شده به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. [[استانداردهای بین‌المللی]] سازمان دریایی نیز سیستم‌های کربن دی‌اکسید کربن را برای حفاظت در برابر نگهداری از کشتی‌ها و اتاق‌های موتور تشخیص می‌دهند. سیستم‌های حفاظت آتش‌سوزی مبتنی بر کربن دی‌اکسید کربن به چندین مرگ منجر شده‌است، زیرا می‌تواند خفگی را در غلظت‌های بسیار بالایی ایجاد کند. در بررسی سیستم‌های CO<sub>۲</sub> مشخص شده‌است که ۵۱ حادثه بین سال ۱۹۷۵ و تاریخ گزارش (۲۰۰۰)، باعث مرگ ۷۲ نفر و ۱۴۵ صدمه شد.
== نقش در گرمایش زمین ==
[[پرونده:Greenhouse Gas by Sector.png|چپ|بندانگشتی|218x218پیکسل|پراکنش‌های جهانی گازهای گلخانه‌ای در ۸ مقطع مختلف برای سال ۲۰۰۰ متوقف شده‌است]]
{{اصلی|گاز گلخانه‌ای}}
بخار آب، [[دی‌اکسید کربن|کربن دی‌اکسید]]، [[متان]] و [[ازن]] مؤثرترین گازهای گلخانه‌ای هستند. با وجودی که نمی‌توان به‌طور دقیق مشخص کرد که سهم هر کدام از این گازها در اثر گلخانه‌ای زمین چقدر است اما بخار آب بین ۳۶٪ تا ۷۰٪، کربن دی‌اکسید کربن بین ۹٪ تا ۲۶٪، متان بین ۴٪ تا ۹٪ و ازن حدود ۳٪ تا ۷٪ در فرایند اثر گلخانه‌ای زمین نقش بازی می‌کنند؛ یعنی به‌طور کلی کربن دی‌اکسید بین [[گازهای گلخانه‌ای]] ناشی از صنعت و کشاورزی بیشترین سهم را در خصوص پدیده گرمایش زمین دارد.<ref name="kiehl197">{{cite journal|last=Kiehl|first=J.T.|author2=Kevin E. Trenberth|year=1997|title=Earth's annual global mean energy budget|url=http://www.atmo.arizona.edu/students/courselinks/spring04/atmo451b/pdf/RadiationBudget.pdf|format=PDF|journal=Bulletin of the American Meteorological Society|volume=78|issue=2|pages=197–208|bibcode=1997BAMS...78..197K|doi=10.1175/1520-0477(1997)078<0197:EAGMEB>2.0.CO;2|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060330013311/http://www.atmo.arizona.edu/students/courselinks/spring04/atmo451b/pdf/RadiationBudget.pdf <!-- Bot retrieved archive -->|archivedate=30 March 2006|accessdate=1 May 2006}}</ref><ref>Wallace, John M. and Peter V. Hobbs. Atmospheric Science; ''An Introductory Survey''. Elsevier. Second Edition, 2006. {{ISBN|978-0127329512}}. Chapter 1</ref>
== استفاده‌های پزشکی و دارویی ==
در پزشکی، تا ۵٪ کربن دی‌اکسید کربن (۱۳۰ بار غلظت جو) به اکسیژن برای تحریک تنفس پس از ایست موقتی تنفسی اضافه می‌شود و برای تثبیت تعادل در خون از O<sub>۲</sub> / CO<sub>۲</sub> کمک می‌گیرند. کربن دی‌اکسید کربن می‌تواند با اکسیژن تا ۵۰٪ مخلوط شود، یک گاز قابل استنشاق ایجاد می‌شود؛ این به عنوان کاربوژن شناخته شده‌است و دارای انواع پزشکی و تحقیقاتی است.
== منابع ==
| 