ایل خزل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''هزو''' '''(Hezo)'''<small>:</small>دودمانی از کُردان که بین سال‌های <small>1080 تا 1598</small>میلادی بر گستره ای شامل هزو، [[ساسون (شهر)|ساسون]] و ارزن حکومت کردند. [[:ku:Mîrîtiya_Hezo|امیران هزو]] خود از تبار [[مروانیان]] بودندکه از شهر [[اخلاط]] به بدلیس آمدند.<small><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=Han, Şeref (Çev. İbrahim Sunkur) (2016). Şerefname. Van: Sîtav. s. 242}}</ref></small> اما به خاطر عزالدین بیگ، بنیان‌گذار حکومت، به نام‌های ایزدین <small>(Îzedîn)</small>، عزتین<small>(Izzettin)</small>، و عززان<small>(Ezezan)</small> شناخته می‌شدند. برادر بزرگ عزالدین به نام ضیاءالدین جد حاکمان بدلیس<small>(1182-1847)</small> بود و حاکمان ساسون نیز از دودمان حاکمان بدلیس بودند. مرکز آنان قلعه هزو در ساسون قرار داشت.<small><ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/984148348|title=Şerefname: Kürt tarihi|last=Bidlīsī, Sharaf Khān, 1543-|others=Sunkur, İbrahim,|isbn=978-605-66520-1-1|location=Van|oclc=984148348}}</ref><ref>EJ Brill'in ilk İslam ansiklopedisi, [[Tel:19131936%7C1913-1936]], s.1144, ISBN [[Tel:9004082654%7C90-04 08265-4]]</ref></small> شهرستان هزوی با ۱۱۵ روستا از جمله روستای ملکیشان<small>(Melkîşan)</small> و پَلو<small>(Palo)</small> در ۱۹۳۸میلادی به شهرستان [[کوزلوک]] تغییر نام داده شد.<small><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Kozluk Tarihçesi|نشانی=http://www.kozluk.gov.tr/kozluk-tarihcesi|وبگاه=web.archive.org|تاریخ=2018-01-08|بازبینی=2022-09-15|archive-date=۸ ژانویه ۲۰۱۸|archive-url=https://web.archive.org/web/20180108164137/http://www.kozluk.gov.tr/kozluk-tarihcesi|url-status=bot: unknown}}</ref></small> شهرستان هزو در غرب هیزان، جنوب بتلیس و در شرق دیاربکر قرار دارد. طوایف منشعب از هزو در کشور ترکیه شامل خیتلی(khitli)، خیدلی(khidli)، هیزلی(hizli)، خیزنی(khizni)، کیزلی(keizli-kaizli)، کیزل(kizil)، آهیزلی(ahizli)، خیزلو(khizlo)، خیزلی (khizzli)، کوهیزلی(kvhizli)، خیزلویی(khizlui)، خیزئی(khizei)، خیزوی(khizoi)، هزوی(hezoye)، خزلی(khezli)، بهیزلی(bhizli) و ... می باشد. طایفه ی خضوعی از کردان خراسان از طوایف هزو به شمار می رود. علی خزل کایا، ابراهیم اورنک هزیل، سانا خیزل کایا و میزگان هزل از مبارزان کُرد بوده اند که در نبرد داعش در شمال عراق و در بمباران دولت ترکیه کشته شدند.از مردمان طایفه کیزل، روژبین کیزل هنرمند کُرمانج و رمضان کیزل مالک و موسس [[باشگاه فوتبال دالکورد]] در کشور سوئد می باشند. <ref>{{یادکرد وب|عنوان=طلوع خورشید کردستان در سوئد|نشانی=http://isport.ir/fa/content/87add902e62f|وبگاه=آی اسپورت|بازبینی=2023-02-04|کد زبان=fa|نام=آی|نام خانوادگی=اسپورت|archive-date=۴ فوریه ۲۰۲۳|archive-url=https://web.archive.org/web/20230204093441/http://isport.ir/fa/content/87add902e62f|url-status=dead}}</ref>[[پرونده:17-01-2019-npg-em-heval-armanc-goskar-bi-hurmet-bi-bir-tinin-493657.jpg|بندانگشتی|سانا خیزل کایا با نام سازمانی آرمانج گشکار فرمانده [[یگان‌های زنان آزاد]](یژا ستار) در بوتان و زاگرس نویسنده فلسفه و ادبیات بود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=HSM Karargah Komutanlığı: Armanc Goşkar yoldaşı saygıyla anıyoruz|نشانی=https://anfapimobile1.news/kurdistan/hsm-karargah-komutanligi-armanc-goskar-yoldasi-saygiyla-aniyoruz-118955|وبگاه=ANF News|بازبینی=2023-02-04|کد زبان=tr}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=KJK Armanc Goşkar’ı andı - Hawarnews Türkçe Sayfası|نشانی=http://hawarnews.com/tr/haber/kjk-armanc-goskari-andi-h10308.html|وبگاه=hawarnews.com|بازبینی=2023-02-04|کد زبان=tr}}</ref>]]'''خیزان(Xizan)''':قلمرو شاهی خیزان، جنوب [[دربند (روسیه)|شهر دربند]] در قفقاز .مرکز آن خیزی(Khizi) در فلات خیزی میان [[قفقاز|کوهستان قفقاز]] جای دارد.رود [[سامور]] که از کوه گوتون سرچشمه می گیرد و به دریای خزر می ریزد،میان خیزی و [[دربند (روسیه)|دربند]] قرار دارد<small><ref name=":05">{{cite book|author=|title=Гутон // Азербайджанская советская энциклопедия|year=1979|location=[[Baku]]|publisher=|volume=III|page=287}}</ref></small> پلینی و [[بطلمیوس]] این رود را با نام رود کاسیوس(cassius) یاد کرده اند.<small><ref>پلینی پیر، تاریخ طبیعی. کتاب ششم</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Плиний Старший. Естественная история. Книга шестая (компиляция переведенных фрагментов)|نشانی=http://annales.info/ant_lit/plinius/06.htm|وبگاه=annales.info|بازبینی=2023-03-19}}</ref></small> قلعه خیزان و قبیله خیزان در منابع عربی قرن نهم به صورت خیزون ذکر شده است.ویرانه های قلعه باستانی به نام دِزوار در روستایی به این نام در بخش خیزی قرار دارد.قیاس الدین گیبولایف قوم شناس و مورخ آذربایجانی در کتاب «درباره تاریخ قومی آذربایجان» معاهده ای که در سال ۶۴۴میلادی بین [[اران|ایالت آران]] و خیزون شاهک، منعقد شد را آورده است.<ref name=":5">{{یادکرد وب|عنوان=Regional Ədliyyə|نشانی=http://sumgayit.justice-regional.gov.az/az/justice/drMenu/DropMenu/403|وبگاه=sumgayit.justice-regional.gov.az|بازبینی=2023-02-03}}</ref> حکومت شاهی خیزان در هجوم اعراب از میان رفت. در تک نگاری "قصه های مردمی" نوشته ی پروفسور ممدحسین طهماسب، اطلاعاتی درباره خیزی و خیزیگالا در حماسه قفقازی "نارد" آورده شده است <small>(وجود این حماسه به قرن سیزدهم قبل از میلاد برمی گردد)</small>.[[استرابون|استرابون،]] خیزی را بخشی از مسیر هند دانسته است که از [[اران|اَران]] می گذرد با این وجود در آثار نویسندگان معاصر اعتقاد بر آنست که قبیله خیزی در اوایل [[قرون وسطی]] از [[استان خوزستان]] ایران برای حفاظت از مرزهای شمالی ساسانیان به قفقاز منتقل شده باشند. خیزی در سال ۱۹۲۸ بخشی از کشور شوروی بود در این سال خیزی منطقه ای با حدود ۲۴ هزار نفر جمعیت و ۷۲ روستا گزارش شده است.<small><ref name=":5" /></small> در خیزی عمدتاً اقوام شیخ خیزیلی و صیاد خزیلی سکونت دارند .کوهی به نام برمک و پنج روستای پیرامون آن از جمله فندگیان خاستگاه دودمان برمکی است. استرابون خیزی ها را قبیله ای بر میشمارد که هلیا (خورشید) را می پرستیدند. مورخان قرون وسطی جمعیت خیزی را برمکلی ، و قلمرو آن را برمک می گویند.در قرن سوم تا ششم، [[مزدیسنا]] مذهب دولتی در قلمرو شاهی خیزان بود. از قرن اول ، قبایل ترک هون، سابیر و خَزَر از دربند گذشتند و در حومه آلبانی از جمله ناحیه برمک شروع به سکونت کردند و در پنج روستا ساکن شدند. پس از جنگ روس و ایران در 1804-1813، منتهی به عهدنامه گلستان خیزان همراه با خانات گوبا تحت حاکمیت روسیه قرار گرفت. خیزی به قالی بافی معروف است. <ref>{{یادکرد وب|عنوان=123-XII - Azərbaycan Respublikasının Abşeron, Ağstafa, Balakən, Beyləqan, Bərdə, Biləsuvar, Qobustan, Qubadlı, Zaqatala, İsmayıllı, Yevlax, Kəlbəcər, Masallı, Xızı, Şamaxı rayonlarının və DQMV Hadrut rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında|نشانی=https://e-qanun.az/framework/6524|وبگاه=e-qanun.az|بازبینی=2023-02-03}}</ref> سیمونوویچ در ۱۷۹۶، بیست و چهار روستای خیزی -برمک (Khizi-Barmak) رانام می برد: ۱.سیازان ۲.خیزی(Xızı) ۳.فیندیگان ۴.درزارات ۵.کرد(Kürd) ۶.عرب ۷.شیخ علاءالدین ۸.خیدیرزین ۹.همزکانلی (Hamzkhanli) ۱۰.درگیارلی ۱۱.دلکس ۱۲.تیکس ۱۳.گمشر ۱۴.کش ۱۶.تکالی ۱۷.انگلان ۱۸.پیرآباد ۱۹.مولکانی(Mülkanı) ۲۰. خلال خانگاه ۲۱. طایفه مامد ۲۲. حمیا عرب ۲۳. کوخانی ۲۴. گاهدی.[[شهرستان خیزی]] در شمال [[جمهوری آذربایجان|کشور آذربایجان]] و مشرف بر دریای کاسپین است..<ref>[http://www.presentltd.com/rugs/a_mamedov.htm Aliaga MAMEDOV, ASPECTS OF THE CONTEMPORARY ETHNIC SITUATION IN AZERBAIJAN] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081228023859/http://www.presentltd.com/rugs/a_mamedov.htm|date=۲۸ دسامبر ۲۰۰۸}}، بازدید: سپتامبر ۲۰۰۸.</ref><ref>[[ethnologue:ttt|Tat, Muslim: A language of Azerbaijan]]</ref>[[پرونده:Xıdır Zində piri - 2.JPG|بندانگشتی|ارتفاعات شرق خیزی ]]

== خزل (کرمانشاه و همدان) ==

[[پرونده:لشکر کشی شمسی اداد و شلمنسر آشور.png|بندانگشتی|لشکرکشی شمسی اداد و شلمنسر سوم و سارگون آشور . تجزیه و تحلیل و توپوگرافی توسط پرفسور روبرتو دن و الکساندر توروتس]]

اهل خزل خود را داتی رِن یا دَتیوران می‌خوانند <small>('''(دارای خوی و خصلت داتی)''')</small>. دات در فرس هخامنشی و اوستا به معنی قانون است و همین کلمه است که در فارسی «داد» گردیده‌است<small><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فرهنگ ایران باستان ج 1 ص 57}}</ref></small>رِن یا رَن در زبان کُردی به معنای رفتار و خصلت است.

مجله تحلیلی هفتگی منطقه پلاس آذربایجان<small>(Region Plus)</small> در سال ۲۰۰۶ مطلبی دربارهٔ تاریخ آذربایجان منتشر کرده‌است در بخشی از مقاله به کشور باستانی اراتا اشاره شده و اسامی قبایل و نواحی آراتا بر اساس کتیبه‌های میان رودی ذکر شده‌است. ایلات اوش کایا'''،'''اوش دیش، گان تاو یا گن تاو، گیزل بوندا، اوش تاتی یا تات تی<small><ref>{{یادکرد وب|عنوان=CHILDREN OF ATUR|نشانی=http://regionplus.az/en/articles/view/3838|وبگاه=Region Plus|بازبینی=2021-10-21}}</ref></small> اهالی کشوری بودند که سومری‌ها آنرا کشوری اساطیری و بسیار قدیمی تر از سومر دانسته‌اند، [[آراتا|کشور آراتا]] ([[:en:Aratta|aratta]]). در اسطوره [[گیلگمش]]، او در مسیر سومر به [[آراتا]] از منطقه ای به نام «هور - اوروم» می‌گذرد که می‌بایست سرزمین [[هوری‌ها]] باشد.<small><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سرزمین اراتا در منابع سومری و آرارات در انجیل: آرتاک موسیسیان و ترجمه شاهن هوسپیان}}</ref></small> در کتاب هفتم هرودوت، جمله ای وجود دارد که می‌گوید پیش از آن که [[شاهنشاهی هخامنشی|پارسیان]] به این نام خوانده شوند از دید یونانی‌ها کِفن و از دید خود و همسایگانشان آرتایی نامیده می‌شدند<small><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=هرودوت جلد هفت}}</ref></small> [[انمرکار و فرمانروای ارته|افسانهٔ انمرکار]]، تنها اشارات باستانی به [[آراتا]] است.<small><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=داستان‌های مربوط به اِنمِرکار (Enmerkar)}}</ref></small> در کتیبه‌های سومری آراتا با عنوان "سرزمین مقدس حاکمیت قانون " یاد کرده‌اند. برای مطالعه بیشتر: [[نینگیشزیدا]]