}}</ref> یا '''ماوَراءُالنَهر''' {{تاجیکی|Фарорӯд}} به سرزمینی گفته می‌شود که در میان دو رود [[آمودریا]] (جیحون) و [[سیردریا]] (سیحون) جای دارد. در واقع معنی اصلی آن، آن سوی رود آموی (جیحون یا آمودریا) است. این سرزمین بخشی از [[آسیای میانه]] است.
سرزمین‌های واقع در حوضهٔ آبریز دو رود [[آمودریا]] و [[سیردریا]]، دربرگیرنده ایالات [[چغانیان]]، ختلان، کش، [[نخشب]]، [[بخارا]]، [[سمرقند]]، اسروشنه، فرغانه، چاچ و اسپیجاب، پس از فتوحات اعراب به ماوراء النهرماوراءالنهر معروف شد. این سرزمین از دیر باز شرقی‌ترین ایالت ایران و از دورهٔ هخامنشی زیر تابعیت امپراتوری ایران بود و سکنهٔ آن [[آریایی]] بودند. این سرزمین در دوران [[هخامنشیان]] جزو [[ساتراپی]] [[سغد]] بوده‌است. اگرچه در دوره‌های بعد، با هجوم ایلات بیابانگرد به آنجا وحدت سیاسی آن ناحیه با ایران از میان رفت، پس از چندین قرن، هنوز در اواخر قرن اول هجری، همان بافت سیاسی و جمعیتی منطقه حفظ شده و اساساً ایرانی باقی مانده بود.<ref name="ReferenceA">رحمتی، محسن: نگرشی بر قیام شریک بن شیخ المهری. در نشریه: پژوهش‌های تاریخی دانشگاه اصفهان دوره دوم زمستان ۱۳۸۹ شماره ۴.</ref>
== پس از اسلام ==
چون اعراب از خراسان به این ناحیه تاختند، پس از غلبه بر آنجا، آن را ماوراءالنهر نامیده و ضمیمهٔ [[خراسان]] ساختند. حملات اعراب به ماوراءالنهر از سال ۴۷ ه.ق در زمان حکومت [[زیاد بن ابیه]] در [[عراقین]] آغاز شد. با مهاجرت جمع زیادی از اعراب کوفه و بصره به خراسان، علاوه بر اینکه امنیت حمله‌کنندگان تأمین شد، ادامهٔ فتوحات نیز ممکن گردید. اگرچه از آن پس تا زمان [[قتیبة بن مسلم]]، تلاش برای فتح ماوراء النهرماوراءالنهر ادامه یافت، عملاً فعالیت اعراب مسلمان در آن ناحیه از تاخت و تازهای پراکنده فراتر نرفت. با انتصاب قتیبة بن مسلم به حکومت خراسان در سال ۸۲ قمری بر موفقیت اعراب در ماوراءالنهر بسیار افزوده شد. با تلاش‌ها و حملات متعدد وی، بالاخره تا سال ۹۶ ه.ق سلطهٔ اعراب بر بیشتر فرارود تا سیردریا گسترده شد. مهاجرت تعداد زیادی از اعراب و اسکان آنها در نقاط مختلف ماوراء النهرماوراءالنهر از جمله [[بخارا]] فتح این ناحیه قطعی به نظر می‌رسید؛ اما با مرگ قتیبه و شورشهایی که در پی آن رخ داد شاهزادگان و امیران بومی آن ناحیه با یاری گرفتن از امپراتوری ترک سر به شورش برداشتند و دوباره مستقل شدند. چنان‌که تا دو دههٔ بعد، والیان عربِ خراسان ناچار به جدال و کشمکش در این منطقه بودند و تنها در زمان امارت [[نصر بن سیار]]، آخرین امیر [[امویان|اموی]] خراسان، در سال ۱۲۱ ه.ق این ستیزه‌ها پایان یافت. از آن پس تا پایان عصر اموی، این منطقه پیوسته ضمیمهٔ خراسان بود و از طریق حکمران عرب مستقر در [[مرو]] اداره می‌شد.<ref name="ReferenceA"/>
