در جامعه سنتی ایران، هر نهادی که بنیاد میگرفت با نظامهای اجتماعی، فرهنگی واقتصادی جامعهٔ ما همخوانی داشت. یک نهاد اجتماعی یا فرهنگی در این جامعه بدون پشتوانهٔ خواست و نیاز مردم، ناگهان سبز نمیشد و شکل نمییافت. جامعهٔ سنتی مثل امروز بی در و پیکر نبود که در پی ارتباطات با جهان شرق و غرب هر چیزی را بدون تعمق در آنها و بیتوجه به همخوانی یا ناهمخوانی آنها با فرهنگ و باورها و نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردمان بگیریم و به صورت یک نهاد عَلَمش کنیم.
قهوهخانه یکی از نهادهای سنتی بود که نیاز مردم آن را در جامعه پدیدآوردپدید آورد. البته این را هم بگویم که پیش از این که قهوهخانه به صورت یک نهاد عمومی- اجتماعی درجامعه پدید آید، در دربارهای صفوی و قاجار بیوتاتی به نام آبدارخانه و قهوهخانه وجود داشتند که درآنها انواع شربتها و عرقیجاتعرقی جات و نوشیدنیها را تهیه میکردند و به درباریان و میهمانان داخلی و خارجی عرضه میکردند. یکی از نوشیدنیها نیز در آبدارخانههای دربار قهوه بود. در آغاز، قهوه پزی و قهوه نوشی در ایران عمومیت نداشت و مخصوص درباریان و رجال مملکتی بود. پادشاهان صفوی و قاجاری قهوه چی و قهوه چی باشی داشتند که از منصبهای درباری بهشمار میرفتند. کمکم قهوهخانه به محیط بیرون از دربار و به خانوادههای اشرافی و اعیانی راه یافت و قهوه نوشی در جامعه و میان مردم شکل گستردهتر یافت.
قهوهخانه به صورت مردمی و عمومی اش در ایران در دوره صفوی شکل گرفت. برخی از سیاحتگرانسیاحت گران اروپایی که در این دوره به ایران آمده بودند، در سفرنامههای خود از قهوهخانه و چایخانه صحبت کردهاند. اولئاریوس، سیاح آلمانی که در ۱۰۴۷قمری مطابق ۱۶۳۷میلادی به ایران سفر کرده بود از چایخانهٔ ختایی و قهوهخانه صحبت میکند. در اولی چای از نوع چای وارداتی از چین و در دومی قهوه میپختند و به مشتریان میدادند. قبل از این که قهوهخانه و چایخانه به عنوان یک مکان عمومی در محیط بیرون از خانه و دربازار و کوی و برزن شکل بگیرد و مردان خانواده را از هر گروه، لایه و قشر به خود جذب کند، مردان ما در جامعهٔ کشاورزی و کارگری آن زمان، جایی برای جمع شدن نداشتند. مردم حرفههای مختلف از تاجر و بازرگان گرفته تا صنعتگر و پیشهور و کارگر معمولاً در خانههای یکدیگر یا بزرگ و نقیب صنف جمع میشدند. با شکل گرفتن قهوهخانه، این نهاد توانست محفل مناسبی برای جمع شدن افراد هر صنف جامعه بشود. اولین قهوهخانههای ایران در شهر قزوین و در زمان شاه تهماسب پدید آمد، و در اصفهان در زمان شاه عباس توسعه یافت. نخستین قهوهخانهها در اصفهان بیشتر در ضلع شمالی میدان نقش جهان، در سردر و در بازار قیصریه و زیر طاق نماهای آن بود.{{اصلی|ادعاهای دیگران دربارهٔ میراث فرهنگی و معنوی ایران}}
طبق ادعای سازمان میراث فرهنگی ایران، اولین قهوهخانهها در ایران در دوره صفویه در زمان [[شاه طهماسب]] در شهر قزوین تأسیس شدهاند و در زمان [[شاه عباس اول]] در شهر اصفهان گسترش یافتند و این در حالی است که [[ترکیه]] درخواست ثبت قهوهخانه را به عنوان میراث فرهنگی آن کشور دادهاست.<ref name="lavash">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.irna.ir/fa/News/81050087/میراث_فرهنگی_و_گردشگری/ثبت_میراث_ایرانیان_به_نام_دیگران؛_این_قصه_سر_دراز_دارد |عنوان=ثبت میراث ایرانی به نام دیگری | ناشر = خبرگزاری جمهوری اسلامی|تاریخ = |تاریخ بازبینی= ۶ اسفند ۱۳۹۲}}</ref>