گاه‌شماری هجری خورشیدی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''گاه‌شماری هجری خورشیدی''' یا '''هجری شمسی'''<ref>{{یادکرد فرهنگستان | مصوب=سال شمسی | بیگانه=solar year | بیگانه در فارسی= | مصوب مترادف=سال اعتدالی | بیگانهٔ مترادف=tropical year | بیگانه در فارسی مترادف= | حوزه=نجوم | دفتر=دوم | بخش=فارسی | سرواژه=سال شمسی}}</ref> بر پایهٔ [[گاه‌شماری جلالی]] با مبدأ [[گاه‌شماری هجری|هجری]] است. آغاز سال خورشیدی برابراست با نخستین روز بهار. گاه‌شماری هجری خورشیدی، اکنون در کشورهای [[ایران]] و [[افغانستان]] گاه‌شمار رسمی است. این گاه‌شماری در ایران با تصویب [[مجلس شورای ملی]] در [[۱۱ فروردین]] [[۱۳۰۴]]، گاه‌شمار رسمی ایران اعلام شد. نام دوازده ماه تقویم خورشیدی در [[ایران]]، نام‌های‌نام‌های [[امشاسپندان]] و دیگر الهه‌های دیانت [[زردشتی]] است.<ref>[http://www.bbc.com/persian/iran-features-43471804 نوروز، هویت ملی و دینی ایرانیان]، ''بی‌بی‌سی فارسی''</ref>

این گاه‌شماری از ۳۶۵ [[روز]] در قالب ۱۲ [[ماه]] تشکیل شده استشده‌است و براساس [[گاه‌شماری جلالی]] سرآغاز آن [[اعتدال بهاری]] در نیمکرهٔ شمالی است. با این تفاوت که مبدأ آن هجری است. طراحان [[گاه‌شماری جلالی]]، گروهی ریاضیدان و اخترشناس بودند که نامدارترین آنها حکیم [[عمر خیام|خیام]] ریاضیدان و شاعر ایرانی بود. اینان به سفارش [[ملکشاه سلجوقی]] و با اصلاح [[گاه‌شماری یزدگردی]] به این گاه‌شمار نوین دست یافتند. [[گاه‌شماری جلالی]] با حفظ سرآغاز و طول سال با تغییر مبدأ، اسامی و طول ماه‌ها در قالب گاه‌شماری هجری شمسی برجی درآمده و باز با تغییراتی در طول ماه‌ها ضمن تنوع اسامی آنها، عنوان تقویم هجری شمسی پیدا کرد.

بلندترین روز سال در [[۱ تیر]] و بلندترین شب سال در [[شب یلدا]] (از غروب [[۳۰ آذر]] تا طلوع آفتاب در [[۱ دی]]) رخ می‌دهد. طول ماه‌های این گاه‌شماری در طول تاریخ و در کشورهای مختلف متفاوت بوده است،بوده‌است، ولی از حدود سال [[۱۳۴۸]] در ایران و افغانستان طول ماه‌ها یکسان است.<ref>بیرشک، احمد. ''گاهنامهٔ تطبیقی سه‌هزار ساله''. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷. ص ۱۹۰.</ref> طول ماه‌ها در نیمه اول سال ۳۱ روزه و در نیمه دوم سال ۳۰ روزه است با این تفاوت که ماه پایانی (اسفند) ۲۹ روزه است و تنها در سالهای کبیسه ۳۰ روز خواهد داشت. طول و نام کنونی این ماه‌ها در جدول زیر آمده استآمده‌است:

گاه‌شماری هجری خورشیدی، تکامل‌یافته گاه‌شماری ایرانی در دوره اسلامی با مبدأ هجری است. گاه‌شماری ایرانی برگرفته از گاهشماری بابلی با سال ۱۲ماه سی روزه بوده که هر ۶سال یکبار ۱۳ماهه می‌شده‌است. همه اینگونه تقویم‌های ۳۶۵روزه برگرفته از تقویم مصری اند. این تقویم در دوره هخامنشیان تغییراتی کرده و بصورت تقویم زرتشتی درآمد. در زمان اردشیر اول پادشاه ساسانی تقویم ایرانی متأثر از تقویم جولیانی به سال ۳۶۵روزه درآمد و به آخر سال ۵ روز اضافه شد و در دوره یزدگرد سوم هم تغییراتی کرد. پس از شکست ایرانیان و تسلط اعراب گاه‌شماری هجری قمری جایگزین تقویم خورشیدی ایرانی شد. اما بجهت ضرورت تعیین سال فصلی و مالی جهت زمان پرداخت مالیات کشاورزان، تقویم خورشیدی (ازجمله: [[گاه‌شماری خراجی]]) کاربرد داشت اما از مبدأ حقیقی آن گاه تا دوماه عقب می‌افتاد.<ref>گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، صفحهٔ ۴۷.</ref>

گاه‌شماری هجری خورشیدی را نخستین بار [[عبدالغفار نجم‌الدوله|میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله اصفهانی]] (معلم ریاضیات مدرسه دارالفنون) با توجه به [[گاه‌شماری جلالی]] استخراج کرد. گاه‌شماری جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس [[گاه‌شماری یزدگردی]] با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت. مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود و طول ماه‌های آن مانند گاه‌شماری یزدگردی و اسامی آنها فارسی بوده استبوده‌است.<ref>[http://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalHistory/CalHistory4-2-3.asp#4-2-4 تقویم جلالی] مرکز تقویم</ref>

نجم‌الدوله برای اولین بار عبارت ۱۲۶۴ هجری شمسی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳–۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، گاه‌شماری را در ایران رایج کرد که برای اولین بار اساس آن شمسی و مبداءمبدأ آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد. ماه‌های آن براساس اسامی عربی برج‌های دوازده‌گانه فلکی (حمل، ثور، جوزا ...… حوت) و طول آنها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاه‌شماری که او نوشت، به '''گاه‌شماری هجری شمسی بُرجی''' معروف است. این گاه‌شمار در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقیاس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذیرفته شد.<ref>[http://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalBase/Solarbase.asp تقویم هجری شمسی] - مرکز تقویم</ref><ref>[http://khabaronline.ir/news-50371.aspx همه‌چیز در مورد تقویم هجری شمسی] خبر آنلاین</ref> دست‌کم تا ربع قرن پیش از آن، تقویمهایی بر اساس گاه‌شماری هجری شمسی در ایران استخراج و چاپ می‌شد. ۱۵ سال بعد در پنجمین دوره مجلس شورای ملی قانون گاه‌شماری هجری شمسی به تصویب رسید.<ref>[http://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalHistory/CalHistory4-3-1.asp گاه‌شماری در ایران از قرن نهم هجری قمری تاکنون] مرکز تقویم</ref>

ماه‌های گاه‌شمار هجری خورشیدی برجی، بین ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماه‌ها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت بوده استبوده‌است. طول ماه‌ها: حمل (۳۰ یا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ یا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ یا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ یا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ یا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ یا ۳۱روزه)، میزان (۳۰ یا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ یا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ یا ۳۰روزه)، جدی (۲۹ یا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ یا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ یا ۳۰روزه).<ref>[http://www.haftaseman.ir/webdb/article.asp?id=654 تقویم، تقویم هجری شمسی برجی] هفت آسمان «دانشنامه ستاره‌شناسی»</ref>

در آخرین روزهای سال ۱۳۰۳ و اولین روزهای سال ۱۳۰۴ ش، نمایندگان پنجمین دوره مجلس شورای ملی گاه‌شماری هجری شمسی کنونی ایران را تصویب کردند. بر اساس این قانون استفاده از گاه‌شماری [[خَتا]] و [[اویغور]] (گاه‌شماری دوازده حیوانی) منسوخ شد (در حالی که استفاده از گاه‌شماری دوازده حیوانی همچنان در فرهنگ عمومی مردم ایران رواج دارد) و گاه‌شماری هجری شمسی با مبدأ هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه و با طول سال شمسی و با نام ماه‌های فارسی میانه مورد استفاده قرار گرفت. مبدأ این گاه‌شماری، اول فروردین سال اول هجرت پیامبر است؛ یعنی، ۱۱۹ روز پیش از مبدأ گاه‌شماری هجری قمری و ۱۷۹ روز پیش از هجرت. در عمل بین کبیسه‌های اعمال شده در این گاه‌شماری با گاه‌شماری جلالی اختلافهایی وجود دارد. آنزمان برای رفع چنین اختلافاتی در گاه‌شماری هجری شمسی، هیئت اصلاح تقویم تشکیل شده. این هیئت همان روش کلی کبیسه‌گیری گاه‌شماری میلادی گرگوری را پیشنهاد کرد و علاوه بر آن آرایه جدیدی برای تعدیل کبیسه‌گیری عرضه نمود. امروزه روش سهل ممتنعی برای استخراج دوره‌های‌کبیسه در گاه‌شماری هجری شمسی ابداع شده استشده‌است. طول ماه‌های آن در نیمه نخست سال ۳۱روزه و درنیمه دوم سال ۳۰روزه است که در سالهای غیرکبیسه ماه آخر ۲۹روزه است. سال‌های عادی آن ۳۶۵روزه و هر چهار یا پنج سال یکبار کبیسه‌گیری ۳۶۶روزه می‌شود. تنها دریک وقفه زمانی بین ۲۴ اسفند ۱۳۵۴ تا ۵ شهریور ۱۳۵۷، [[تقویم شاهنشاهی]] تقویمی جدید با مبدأ تقریبی آغاز حکومت کوروش، فقط با مبدأ متفاوت (۱۱۸۰ سال افزوده) نسبت به تقویم هجری شمسی، بجای آن تقویم رسمی ایران اعلام شده بود.<ref>[http://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalHistory/CalHistory4-3-2.asp گاهشماری در ایران - گاهشماری هجری شمسی] مرکز تقویم</ref>

در ۱۳۴۰ هجری قمری/ ۱۳۰۱ ش، در پی اصلاحاتی که امان‌الله‌خان در جامعه افغانستان صورت داد و بر اساس یکی از نظامنامه‌هایی که دولت او صادر کرد، گاهشماری رسمی افغانستان هجری شمسی شد و برای نام ماه‌های سال نام‌های عربی برج‌های فلکی منطقه‌البروج در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۳۷ خورشیدی مجلس ملی وقت افغانستان طول ماه‌های تعریف شده برای گاهشماری هجری خورشیدی ایران را ملاک قرار داد و آرایه طول ماه‌های سال در گاهشماری هجری شمسی افغانستان همانند گاهشماری هجری خورشیدی ایران تعیین شد. اما نام ماه‌های سال همچنان نام برج‌های فلکی منطقه البروج باقی ماند. پیش از آن دوره‌های کبیسه‌های گاهشماری هجری خورشیدی افغانستان بر اساس ۸ کبیسه در هر ۳۳ سال، به ترتیب یک کبیسه ۵ ساله و ۷ کبیسه ۴ساله تثبیت گردیده بود و طول ماه‌ها طبق توقف ظاهری خورشید در برجها بین ۲۹ تا ۳۲ روز محاسبه می‌شد.<ref>قاسملو، ف. 1385، مقایسه روشها و معادلات مختلف برای اعمال کبیسه‌های گاهشماری هجری خورشیدی در منابع مختلف، مجله تاریخ علم، شماره پنجم، ص 98</ref> پیش از رسمی شدن این گاهشماری، از آن در جوامع شهری افغانستان در کنار گاهشماری هجری قمری و گاهشماری میلادی استفاده می‌شده استمی‌شده‌است. اکنون تقویم رسمی ایران و افغانستان فقط با تفاوت اسامی ماه‌ها از هر جهت گاهشماری یکسان به حساب می‌آیند.<ref>[http://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalHistory/CalHistory5-1-1.asp گاهشماری در افغانستان] مرکز تقویم</ref>

[[گاه‌شماری حیوانی]] نیز گاه‌شماری شمسی - قمری، به نوعی با مبدأ هجری بوده استبوده‌است که پس از حمله مغول در ایران، افغانستان و بعضی سرزمین‌های تحت تصرف آنها کاربرد داشت.<ref>[http://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalHistory/CalHistory6-1-1.asp گاه‌شماری دوازده‌حیوانی] مرکز تقویم</ref>

* [[گاه‌شماری در ایران]]