شاه اسماعیل یکم: تفاوت میان نسخه‌ها

| title = اولین پادشاه و بنیانگذار [[سلسله تورک صفوی]]

| burial_place = [[آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی|آرامگاه شیخ صفی]]، آلاعالی قاپی،قاپو، [[اردبیل]]

| dynasty = [[صفویان|دودمان تورکی صفوی]]

| regent = {{List collapsed|title=''فهرست را ببینید''|1=[[محمد زکریا کوکوجیکوجوجی]]{{سخ}}[[محمود دیلمی]]{{سخ}}[[میرزا حسین اصفهانی]]{{سخ}}[[جلال‌الدین محمد تبریزی]]}}

'''اسماعیل بن شیخ حیدر بن شیخ جنید''' ملقب به '''ابوالمظفر بهادرخان حسینی''' معروف به '''شاه اسماعیل''' (زاده ۱۷ ژوئیه ۱۴۸۷ - درگذشته ۲۳ مه ۱۵۲۴) پایه‌گذار سلسله پادشاهی [[صفویان|صفوی]] است.<ref>{{پک|Savory|۱۹۹۸|ک=ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ|ج=۸|ص=۶۲۸–۶۳۶}}</ref> حکم‌رانی شاه اسماعیل به دو دلیل نقطه عطفی در [[تاریخ ایران]] است. دلیل نخست اینکه پس از گذشت نهصد سال از نابودی [[شاهنشاهی ساسانیان]]؛ یک فرمانروایی پادشاهی متمرکز تورکایرانی توانست بر سراسر ممالک محروسه صفویایران آن روزگار فرمانروایی نماید. بعد از اسلام، و بعد از چندین امپراطوری تورک مقتدر چندین پادشاهی فارسایرانی مانند [[صفاریان]]، [[سامانیان]]، [[طاهریان]]، [[زیاریان]]، [[آل بویه]] و [[سربداران]] روی کار آمدند، لیکن هیچ‌کدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود قرار دهند و میان تمام نواحی و مناطق [[جغرافیای ایران|جغرافیایی ایران]] در آن دوران یکپارچگی پدیدآورند.<ref>[[تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه]] (صص ۲۱ تا ۳۶)</ref>دلیل دوم، اعلام رسمی مذهب شیعه دوازده امامی بود.<ref>{{پک|Savory|۱۹۹۸|ک=ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ|ج=۸|ص=۶۲۸–۶۳۶}}</ref> شاه اسماعیل شاعری پرکار بود که با ''تخلص'' ختایی شعر می‌سرود وی پس از [[عمادالدین نسیمی]]، [[ادبیات آذربایجانی]] را گسترش داد.<ref>G. Doerfer, "Azeri Turkish", [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]], viii, Online Edition, [http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii p. 246.]</ref> علاوه بر [[ترکی آذربایجانی]] خیلیبه استادانه[[زبان فارسی]] نیز شعر میمی‌سرود که تنها چند نمونه از اشعار فارسی وی به جا سرودمانده‌است.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi#ii</ref>

شاه اسماعیل یکم در خلال ۱۰ سال، پس از حرکت از [[لاهیجان]]، سراسر ایران را از [[کرمان]] و [[فارس (سرزمین)|فارس]] و [[خراسان بزرگ|خراسان]] تا [[خوزستان]] و [[عراق عرب]] زیر پپ ‌رچمپرچم دولت واحدی درآورد و ملوک‌الطوایفی را از ایران برانداخت و سیاست تمرکز را مستقر ساخت.<ref>شاه عباس کبیر، مریم نژاد اکبری مهربان ص ۱۷ برگرفته از مقالات عباس اقبال آشتیانی مجلهیادگارمجله یادگار سال چهارم شماره ۲.</ref>

تبار اسماعیل به [[شیخ صفی‌الدین اردبیلی]] (۷۱۳–۶۳۱ خورشیدی) می‌رسد. او تبارش به زرین کلاه کرد میرسد. اسماعیل فرزند [[شیخ حیدر (صفویه)|شیخ حیدر]] است و مادرش [[حلیمه (مارتا)|مارتا]] یا ''عالمشاه بیگم''، دختر سلطان [[اوزون حسن|اوزون حسن آق‌قویونلو]] و تئودورا ([[دسپینا خاتون]]) دختر شاه طرابوزان [[ترابوزان]] بود<ref>جعفریان، ۲۸:۱۳۷۸و یوسف جمالی، تاریخ تحولات عصر صفوی، ۱۳۸۵:۴۵۰</ref> تیودورا به این شرط با [[اوزون حسن]] ازدواج کرد که دین خود را نگاه دارد و تا آخر عمر از آزادی دینی برخوردار باشد. به همین دلیل به همراه خود یک کشیش و چند موعظه‌گر و ندیم مسیحی به ایران آورد و در شهر [[دیاربکر|آمِد]] یک کلیسا بنا کرد تا یکشنبه‌ها برای عبادت برود. بعدها و با دست یابی اوزون حسن به بخش بزرگ ایران و پایتخت شدن تبریز، تئودورا کلیسای باشکوهی در تبریز ساخت و کشیشان و مبلغان مسیحی را به آن جا آورد. در ارزنجان نیز که بیشتر ارمنی بودند دو کلیسا با نام‌های سیمون و یحیی ساخت، البته بنای این کلیساها به [[اوزون حسن]] نسبت داده شد‌.

اسماعیل مدتی پنهانی در [[اردبیل]] زیست و سپس برای امنیت بیشتر به [[لاهیجان]] رفت و نزد امیر آن جا «[[کارکیا میرزا علی]]» پناه گرفت. کارکیا میرزا علی فرمان‌روای محلی لاهیجان و دیلمان که [[شیعه]] و [[سید]] و دوستدار خاندان صفوی بود در تربیت اسماعیل خردسال اهتمام کرد. اسماعیل تا سال [[۹۰۵ (قمری)]] با مراقبت‌های [[شمس الدین لاهیجی]] که از فضلای آن دیار بود پارسی، عربی، [[قرآن]] و مبانی و اصول شیعه امامیامامیه را فرا گرفت.<ref>احسن التواریخ، ص ۹؛ جهانگشای خاقان، صص ۶۴–۶۷</ref> همچنین در این مدت، زیر نظر هفت تن از بزرگان صفویصوفی لاهیجان فنون رزم را آموخت.<ref>جهانشگای خاقان، ص ۵۷</ref>

بدین ترتیب اسماعیل از یک سو زیر تأثیر فرهنگ صوفیانه [[خانقاه]] [[شیخ صفی]] بود و از سوی دیگر احتمالاً در [[گیلان]] با برخی آموزه‌های [[ایران باستان]]{{مدرک}}و [[تشیع امامی]] آشنا شده و مجموعه این آموزه‌ها او را برای تبدیل شدن به یک حاکم مقتدر، فرمانده نظامی و پیشوای مذهبی آماده ساخت.

در سال ۸۷۹ هفت تن از سران قزلباش در [[ارزنجان]] یک جلسه مشورتی با حضور شاه اسماعیل برگزار کردند تا در مورد حرکت جهادیشان تصمیم بگیرند؛ موضوعی که در این جلسه مطرح بود این بود که برای جهاد به [[گرجستان]] حمله کنند یا [[ایروان]] را بگیرند .(دو منطقه مسیحی‌نشین که حاکمانشان از خاندان‌های دیرین ایرانی و بازمانده از دوران [[پارتیان]] و [[ساسانیان]] بودند) عده‌ای نیز پیشنهاد دادند به روستاهای آذربایجان حمله کنند و عده‌ای نیز بر این عقیده بودند مدت زمان بیشتری در ارزنجان بمانند که ترکان بیشتری به لشکر بپیوندند و سپس به آذربایجان یورش برده، آن جا را از آن خود کنند.

اسماعیل برای گردآوری سپاه بیشتر به [[قاراباغقراباغ]] و [[وان]]) رفت و در سال ۹۰۶ قمری همراه با هفت هزار سپاهی قزلباش به سمت [[شروان]] لشکر کشید. در جنگی که نزدیک قلعه گلستان روی داد، فرخ یسار با وجود بیست هزار جنگاور مغلوب و کشته شد.<ref>جهانگشای خاقان، صص ۱۱۹ و ۱۱۳</ref> اما قلعه گلستان در مقابل سپاه صوفیان به مقاومت پرداخت و بلافاصله تسلیم نشد. با این حال باکو تسلیم شد و سردار خردسال به جای آنکه وقت خود را برای محاصره و تسخیر قلعه گلستان ضایع کند، از حوالی شروان عزیمت کرد و راه [[آذربایجان]] را پیش گرفت. در نزدیک [[نخجوان]] [[الوند بیگ آق‌قویونلو]] را مغلوب کرد (۸۸۰ش/۹۰۷ ق /۱۵۰۱ م) و خود پیروزمندانه وارد [[تبریز]] شد و سلطنت خود را با اعلام و اظهار سلطنت شیعه که به هر حال با آیین اکثریت اهل شهر مغایر بود، اعلام داشت.<ref>تاریخ جهان آرا، صص ۴۶۵–۲۲۶؛ لب التواریخ، صص ۳۹۴–۳۹۵</ref>

ایلات ترک [[باهارلیبهارلو]] (از اولاد بایرام خوجاخوجه باهارلیبهارلو و از ایلات تشکیل دهنده [[قاراقویونلوقراقوینلو]]ها بودند) قبل از تسخیر تبریز (۹۰۷ ق / ۱۵۰۲ م) به سرکردگی حسن خان به شاه اسماعیل پیوستند. (روملو---احسن)

نام یکی از همسران او «حایاتحیات» ذکر شده که شاعری فارسی‌زبان بوده‌است.<ref>{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کحاله|نام =عمر رضا|پیوند نویسنده=عمر رضا کحاله|عنوان=أعلام النساء فی عالمی العرب والإسلام|جلد=۱|سال=۱۹۵۹|ناشر=موسسة الرسالة|مکان=بیروت|صفحه=۳۰۷|پیوند=http://waqfeya.com/book.php?bid=1244}}</ref>همسر اصلی و محبوب وی شهبانو تاجلی بیگم بود که در نزد شاه اسماعیل بسیار عزیز و گرامی بود شاه اسماعیل شعرهایی در وصف زیبایی و شجاعت تاجلی سروده بود و او را بسیار دوست می‌داشت [[تاجلی بیگم]] مادر ولیعهد هم بود