ویکی‌پدیا

جمهوری مهاباد: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
خنثی‌سازی ویرایش 26479202 توسط M.minavand (بحث)
برچسب: خنثی‌سازی
جز ویرایش به‌وسیلهٔ ابرابزار:
برچسب: متن دارای ویکی‌متن نامتناظر
خط ۴۳:
| government_footnotes =
| leader_party =
| leader_title = رئیس جمهوررئیس‌جمهور{{سخ}}نخست وزیرنخست‌وزیر
| leader_name = [[قاضی محمد]]{{سخ}}[[حاجی باباشیخ]]
| unit_pref = Metric<!-- or US or UK -->
خط ۷۶:
وسعت این جمهوری تنها به چند شهر نزدیک مهاباد منجمله شهرهای [[بوکان]]، [[پیرانشهر]]، [[نقده]]، [[اشنویه]]، [[سقز]] و [[سردشت]] ([[مکریان]] امروزی) منتهی می‌شد به همین دلیل بیشتر این حکومت را «جمهوری مهاباد» می‌خوانند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.radiofarda.com/content/fk-fergheh-e20/27447454.html |عنوان=عملکرد «جمهوری کردستان» و رابطه این تشکیلات با تبریز | ناشر =رادیو فردا |تاریخ =۲۵ دسامبر ۲۰۱۵ |تاریخ بازبینی=۶ ژانویه ۲۰۱۶}}</ref>
 
روزنامهٔ '''کردستان''' (۱۱ فوریه ۱۹۴۵) اسامی وزرای‌وزرای «دولت ملّی مهاباد» را به‌شرح زیر منتشر می‌کند:
 
'''حاجی باباشیخ،''' (نخست‌وزیر)، '''سیف قاضی''' (وزیر جنگ)، '''مناف کریمی''' (وزیر آموزش و پرورش)، '''محمدامین''' (کاسب، وزیر داخله)، محمّد ایوبیان (داروساز، وزیر بهداری)، اسماعیل ایلخانی‌زاده (از مالکان بزرگ، وزیر راه)، احمد الهی (کاسب، وزیر اقتصاد)، کریم احمدین (وزیر پست)، مصطفی داودی (تاجر، وزیر بازرگانی)، ملاحسین مجیدی (وزیر دادگستری)، محمود والی‌زاده (کاسب، وزیر کشاورزی)، صادق حیدری (وزیر تبلیغات).
خط ۸۲:
پست وزارت '''عبدالرحمان ایلخانی‌زاده''' (مالک بزرگ) هنوز معلوم نشده بود.
 
این دولت که اکثریت آن را تجار و کسبه و فئودال‌ها تشکیل می‌دادند، نمایندهٔ ثروتمندان بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وب‌گاهوبگاه=|نشانی=http://irpress.org/index.php?title=%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF_%DB%B1کردستان_و_جمهوری_مهاباد_۱|عنوان=http://irpress.org/index.php?title=%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF_%DB%B1کردستان_و_جمهوری_مهاباد_۱}}</ref>
 
== پیش زمینه ==
[[وزیر جنگ]] محمدحسین خان صدر قاضی پسر عموی قاضی محمد و [[وزیر کشور]] نیز ابولقاسم سیف قاضی برادر کوچک‌تر قاضی محمد بودند که هر کدام دارای [[تحصیلات عالی]] در روسیه و مسلط بر زبان‌های ترکی و [[زبان روسی|روسی]] و [[فارسی]] بودند که هم‌زمان با قاضی محمد در شهر مهاباد به دار آویخته شدند. [[مصطفی بارزانی]] نیز به عنوان ژنرال ارتش با پیش‌مرگ‌های خود به جمهوری مهاباد پیوست. از سویی قاضی محمد سعی می‌کرد با سران ایل‌ها و کردهای دارای قدرت در سایر شهرها خصوصاً [[بوکان]] نیز در ارتباط باشد و آن‌ها را در این جمهوری سهیم کند. حاجی باباشیخ که به عنوان نخست وزیرنخست‌وزیر جمهوی مهاباد گماشته شده بود هیچ نزدیکی خاصی با قاضی محمد نداشت و چنین استنباط می‌شد که برای خنثی کردن اعمال و کردار خانواده ایلخانی زاده‌ها در بوکان به مقام [[صدارت]] اعظمی رسیده‌است. حاجی بابا شیخ رفتار بسیار خوبی میان مردم بوکان و منطقه داشت و از دوستان وفادار [[رضاشاه]] نیز محسوب می‌شد. با این حال باباشیخ هرگز فرد قدرتمندی در جمهوری مهاباد نبود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =میدیا |نشانی=http://www.mediya.net/siyaset/05/jomhuriye-mahabad-220105.htm |عنوان= | ناشر = |تاریخ =۲۰۰۵ |تاریخ بازبینی=۲۹ آگوست ۲۰۱۷}}</ref>
[[پرونده:Mustafa Barzani in Mahabad Kurdish Republic.jpg|بندانگشتی|چپ|220px|اعلام رسمی جمهوری مهاباد توسط قاضی محمد با لباس نظامی]]
قاضی محمد از ملامصطفی بارزانی که تقریباً ده‌هزار نفر بارزانی شامل سه‌هزار جنگجو و دوهزار خانوار به همراه داشت، دعوت نمود تا به ایران بیاید. این عده در اطراف اشنویه و پیرانشهر و مهاباد و تکاب و چند جای دیگر به‌طور پراکنده ساکن شدند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=148 |عنوان=بارِزانیها | ناشر =دانشنامهٔ جهان اسلام |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> در میانه زمستان سرد سال ۱۳۲۴ این جمهوری خودمختار، در شهری کار خودش را شروع کرد که به سختی می‌توانست ادعایی برای مرکزیت [[کردستان ایران]] داشته باشد، چه رسد به پایتختی [[کردستان]] بزرگ. در همان زمان که این «جمهوری» کارش را آغاز کرد، بخش اصلی مناطق کردنشین ایران، کماکان به عنوان [[استان چهارم]] ایران محسوب می‌شدند و هر سه شهر بزرگ کردنشین [[سنندج]]، [[ایلام]] و [[کرمانشاه]] نیز در این استان قرار داشتند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.radiofarda.com/a/fk-fergheh-e20/27447454.html |عنوان=آیا «جمهوری مهاباد» جدایی‌طلب بود؟ | ناشر =رادیو فردا |تاریخ =۳ دی ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=۷ شهریور ۱۳۹۶}}</ref>
 
کریس کوچرا روزنامه نگارروزنامه‌نگار و پژوهشگر فرانسوی می گویداز قبل مشخص نبود '''مهاباد''' روزی یکی از کانون‌های اصلی ناسیونالیسم کُرد بشود، و این جنبش به‌جریانات '''سلیمانیه''' برگردد. بی‌شک این نقشی بود که مهاباد در خلال جنگ جهانی دوّم و کمی بعد از آن به‌عهده داشت.▼
 
'''مهاباد''' در حد فاصل کردستان سنّی مذهب (در شمال) و کردستان شیعی مذهب (در جنوب) قرار دارد. (منظور دو منطقه سنی و شیعی مذهب کردستان ایران است). رضاشاه نام قبلی آن را که '''ساوجبلاغ''' بود به‌به '''مهاباد''' تغییر داد. در سال ۱۹۴۵ [۱۳۲۴]، مهاباد شهر کوچکی بود با ۱۵۰۰۰ نفر جمعیت و از نظر اداری جزو توابع '''ارومیه''' محسوب می‌شد. تا آن زمان این شهر هرگز نقش سیاسی یا تجاری مهمّی نداشت.▼
▲کریس کوچرا روزنامه نگار و پژوهشگر فرانسوی می گویداز قبل مشخص نبود '''مهاباد''' روزی یکی از کانون‌های اصلی ناسیونالیسم کُرد بشود، و این جنبش به‌جریانات '''سلیمانیه''' برگردد. بی‌شک این نقشی بود که مهاباد در خلال جنگ جهانی دوّم و کمی بعد از آن به‌عهده داشت.
 
▲'''مهاباد''' در حد فاصل کردستان سنّی مذهب (در شمال) و کردستان شیعی مذهب (در جنوب) قرار دارد. (منظور دو منطقه سنی و شیعی مذهب کردستان ایران است). رضاشاه نام قبلی آن را که '''ساوجبلاغ''' بود به‌ '''مهاباد''' تغییر داد. در سال ۱۹۴۵ [۱۳۲۴]، مهاباد شهر کوچکی بود با ۱۵۰۰۰ نفر جمعیت و از نظر اداری جزو توابع '''ارومیه''' محسوب می‌شد. تا آن زمان این شهر هرگز نقش سیاسی یا تجاری مهمّی نداشت.
 
مسافرانی که در قرن یازدهم میلادی از مهاباد گذشته‌اند، آن را قصبهٔ کوچکی با ۵۰۰۰ نفر جمعیت توصیف کرده‌اند.
 
امروزه جمعیت مهاباد کمی افزایش یافته استیافته‌است. امّا با دیدن این شهر فقیر، تقریباً متروک و کثیف، - که تعداد معلولانش به‌نحو چشم‌گیری زیاد است،- نمی‌توان تصور کرد که مهاباد می‌توانست روزی «پایتخت» جمهوریی بشود که ابرقدرت‌ها را نگران کند<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وب‌گاهوبگاه=|نشانی=http://irpress.org/index.php|عنوان=http://irpress.org/index.p}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وب‌گاهوبگاه=|نشانی=http://irpress.org/index.php?title=%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF_%DB%B1کردستان_و_جمهوری_مهاباد_۱|عنوان=http://irpress.org/index.php?title=%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AF_%DB%B1کردستان_و_جمهوری_مهاباد_۱}}</ref>
 
=== اختلاف‌ها ===
سران عشایر بزرگ منطقه همچون [[دهبکری]]، [[مکری]]‌ها در [[بوکان]]، [[منگور]] و [[شکاک]]‌ها در سایر شهرهای اطراف، این جمهوری را قبول نداشتند و حتی امیراسعد رئیس یکی از بزرگترین ایل‌های مکریان یعنی دهبُکری‌ها، زیرسلطه این جمهوری نرفت و با آن مخالفت نمود. از طرفی دهبکری‌ها و خانواده ایلخانی زاده‌ها نیز در رقابت با قاضی محمد بودند و حتی زمانی که پرچم جمهوری مهاباد در [[قلعه سردار بوکان]] برافراشته شد، مدت زیادی طول نکشید که با مخالفت گروه‌های مختلفی از کُردها در این شهر مواجه شد و آن را از ساختمان این قلعه پایبن آوردند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://www.iranboom.ir/tarikh/tarikhemoaser/11537-nagofte-zohor-shekast-yek-jomhori.html |عنوان=ناگفته‌های «ظهور و شکست یک جمهوری» | ناشر =نگرشی بر تاریخ فرهنگ ایران زمین |تاریخ =۷ بهمن ۱۳۹۲ |تاریخ بازبینی=۷ شهریور ۱۳۹۶}}</ref><ref name="pahlaviha.pchi.ir">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://pahlaviha.pchi.ir/show.php?page=contents&id=2145 |عنوان=جمهوری مهاباد | ناشر =پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۷ شهریور ۱۳۹۶}}</ref><ref name="pahlaviha.pchi.ir"/><ref>{{یادکرد وب |نویسنده =محمد علی مهر آسا |نشانی=http://www.jebhemelli.info/html/tazeha/08/mehrasa22.12.08.htm |عنوان=بررسی سایه‌های جمهوری مهاباد/ نگاهی بیشتر به دو منطقه مهاباد و بوکان | ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازبینی=۲۹ آگوست ۲۰۱۷}}</ref> به جز معدودی از اهالی مهاباد و برخی از خاندان [[فیض‌الله بیگی]] بوکان دل خونی از کُردهای فرقهٔ دموکرات کردستان و شخص قاضی محمد داشتند. نمونهٔ این دل‌های آزرده‌خاطر ابراهیم محمودیان بود که برادرش غفور محمودیان از سوی [[نماز علی‌اوف]] و قاضی محمد ترور شده بود.
 
نهایتاً عمر جمهوری مهاباد به یک سال هم نرسید و با خروج [[ارتش شوروی]] و ورود ارتش ایران به مهاباد و اعدام [[رئیس جمهوریرئیس‌جمهوری]] وقت ([[قاضی محمد]]) و سران آن، این جمهوری پس از یازده ماه سقوط کرد.
 
== تاریخچه ==
[[پرونده:Kurdistan newspaper 04.02.1946 Republic of Kurdistan.jpg|بندانگشتی|چپ|220px|روزنامه کردستان، ۱۹۴۶، اعلام استقلال کردستان و کردها]]
در [[سپتامبر]] ۱۹۴۵ قاضی محمد و عده‌ای دیگر از شخصیت‌های [[جمعیت احیای کرد]] به شوروی دعوت شدند و با [[جعفر باقراف]] [[نخست وزیرنخست‌وزیر]] [[جمهوری آذربایجان]] شوروی دیدار کردند. این نیروها خواهان کشوری کرد بودند و امیدوار بودند [[اتحاد شوروی]] از کمک مالی و تسلیحاتی بدانها دریغ نورزد. در بازگشت از این سفر بیانیه‌ای با امضای قاضی محمد و ۱۰۵ تن از سرشناسان کرد انتشار یافت. در این بیانیه تأسیس [[حزب دموکرات کردستان]] اعلام و هدف‌های حزب برشمرده شد. بدین طریق در روز دوم [[آبان ماه]] سال ۱۳۲۴ برابر با ۱۹۴۵ میلادی، کنگره اول [[حزب دموکرات کردستان]] منعقد شد.
 
تنها ۱۵۹ روز بعد از تأسیس یعنی روز دوم بهمن ماه ۱۳۲۴ (برابر با ۲۲ ژانویه ۱۹۴۶)، این حزب با استفاده از شرایط مناسب آن زمان (اشغال ایران توسط متفقین) و با حمایت دولت شوروی در بخشی از [[آذربایجان ایران]] (که در اشغال شوروی بود) جمهوری خودمختار مَهاباد را تشکیل داد.
 
=== سقوط دولت مهاباد ===
جمهوری مهاباد تنها ۱۱ ماه دوام آورد و علت آن انعقاد قراردادی از جانب دولت وقت ایران با [[اتحاد جماهیر شوروی]] و ورود [[ارتش ایران]] به مهاباد بود.
 
ارتش نهایتاً در ۲۴ آذر ۱۳۲۵ این جمهوری را سرنگون کرد و نخستین رهبر حزب دموکرات و [[رئیس جمهوررئیس‌جمهور]] وقت یعنی قاضی محمد را به همراه بسیاری دیگر (همچون [[حامد مازوجی]]) در میدان مرکزی شهر مهاباد به دار آویخت. اعدام‌های دیگری در [[سقز]] و سایر شهرها نیز صورت گرفت. سایر اعضای حزب نیز یا زندانی شدند یا موفق شدند به خارج و به ویژه به [[مناطق کردنشین]] شمال عراق بگریزند.
 
نخست وزیرنخست‌وزیر این حکومت ([[حاجی باباشیخ]]) به دلیل احترام و نفوذ خانوادگی زیادی که وی در میان مردم کردستان داشت و همچنین تهدیدهایی که از طرف شیخ محمود حفید از کردستان عراق به حکومت شاه شده بود، شاه ایران مجبور شد وی را اعدام نکند.
 
=== پیامدهای فروپاشی جمهوری مهاباد ===
در اردیبهشت ۱۳۲۵، اتحاد جماهیر شوروی، زیر فشار دول غربی، نیروهای نظامی اش را فراخواند. برخی معتقدند که مهمترین علت سقوط دولتهای مهاباد و آذربایجان، عقب نشینیعقب‌نشینی قوای شوروی از ایران و همزمان اعزام نیروهای ارتش ایران به مهاباد بوده استبوده‌است. قاضی محمد برای مقابله با ارتش ایران، جز چند واحد عشایری پراکنده، نیروی دیگری نداشت و در وضعیت بحرانی به سر می بردمی‌برد. در آذرماه ۱۳۲۵ ارتش به فرقه دموکرات آذربایجان حمله کرد و قوای فرقه دموکرات در طول ۲۴ ساعت در هم شکستند. با شکست نیروهای دموکرات آذربایجان در گردنه قافلانکوه در شب ۱۹ آذر، جمهوری مهاباد افول کرد و دو روز بعد، برادر قاضی محمد؛ صدر قاضی به قصد ملاقات با سرلشکر همایونی به میاندوآب رفت. این دیدار به قصد زمینه سازیزمینه‌سازی در جهت استقرار مسالمت آمیز نیروهای ارتش ایران در منطقه مهاباد بود. در فرجام این دیدار، قرار شد نیروهای بارزانی از مهاباد خارج شوند و قوای دولتی در آن محدوده مستقر شوند. بارزانی ها عقببارزانی‌ها نشینیعقب‌نشینی کردند و نیروهای ارتش به سمت مهاباد به حرکت در آمدنددرآمدند. در این هنگام نیروهای نامنظم ایلی من جمله؛ واحدهای دهبوکری، مامش و منگور که از ابتدا با جمهوری مهاباد و شخص قاضی محمد مخالف بودند، به عنوان طلایه دار، قوای دولتی را همراهی کردند. اما به دلیل مخالفت یکی از نمایندگان قاضی محمد، قوای عشایری مخالف جمهوری مهاباد، به دستور فرماندهان نظامی ارتش متوقف شدند و ارتش وارد مهاباد شد. تا چند روز راوبط دوستانه ای میان فرماندهان ارتش و سران دولت مهاباد برقرار بود، اما به یکباره ورق برگشت و در ۲۶ و ۲۷ آذر، ارتش شروع به دستگیری سران جمهوری ساقط شده کرد. قاضی محمد و پسرعمویش سیف قاضی نیز دستگیر و روانه زندان شدند. با دستگیری و بازداشت سران جمهوری مهاباد، مقامات ارتش که دیگر کنترل مهاباد را به دست گرفته بودند، از تمامی کسانی که از بازداشتی هابازداشتی‌ها شکایت داشتند، تقاضا کردند که مدارک خود را جهت پیگیری به ارتش ارائه دهند.<ref>[https://ia800106.us.archive.org/7/items/abu-abdurahman-kurdi-f_barid_20180128_1155/سیاست%D820کردها%B320در%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA%20%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%AE%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%8720خاورمیانه-نادر%D9%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1%20%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B120انتصار.pdf سیاست کُردها در خاورمیانه، پرفسور نادر انتصار، ترجمۀ عرفان قانعی‌فرد، تهران: علم، چاپ اول: ۱۳۹۰، ص ۳۵۶ و ۳۵۷؛ و نیز در ''گفتگو''، شمارۀ ۵۳، مرداد ۱۳۸۸.].</ref>
 
== هشدار ترومن به استالین ==
در ۱ فروردین ۱۳۲۵ [[ترومن]] رئیس جمهوررئیس‌جمهور آمریکا، [[استالین]] را تهدید کرد که چنانچه دستور خروج نظامیان روس را از ایران صادر نکند، آمریکا نیز در ایران مداخله نظامی خواهد کرد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.ir-psri.com/?Page=HistoryList |عنوان = مشاهده تقویم تاریخ ۱ فروردین | ناشر =''مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی'' |تاریخ = برای مشاهده متن منبع، در بخش جستجو، «۱ فروردین» را انتخاب کنید.|تاریخ بازدید = ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵}}</ref>
 
== منابع ==
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/جمهوری_مهاباد»