ابن ماسویه: تفاوت میان نسخه‌ها

[اِبْنِ ماسويهماسویه] ، ابوزكرياابوزکریا يوحنایوحنا (يحيییحیی) بن ماسويۀماسویهٔ خوزی (ح 163۱۶۳ يایا 172-243ق۱۷۲–۲۴۳ق / 780۷۸۰ يایا 788-857م۷۸۸–۸۵۷م)، پزشكپزشک ايرانی‌نژادایرانی‌نژاد و [مسيحیمسیحی نسطوری] چنانكهچنان‌که از نسبت او «خوزی» (قفطی، تاريختاریخ الحكماء،الحکماء، 387۳۸۷) برمی‌آيد،برمی‌آید، از خوزی نسبان بوده و بنابر اشاره‌ای كهکه از قول [جبرائيلجبرائیل بن بختيشوعبختیشوع] دربارۀدربارهٔ عجمی بودن او و تعلق اعاجم به صناعات و حرف اجدادی و طبقاتی آنان در كتابکتاب قفطی (همان، 384۳۸۴) آمده است،آمده‌است، روشن می‌شود كهکه تبار ايرانیایرانی داشته استداشته‌است نام پدرش «ماسويهماسویه» نيزنیز (به قياسقیاس نامهای ايرانیایرانی چون سيبويه،سیبویه، بابويه،بابویه، مسكويه،مسکویه، برزويهبرزویه) مؤيدمؤید ايناین نظر است. گزارش منابع ما دربارۀدربارهٔ او و خاندانش سخت درهم و مغشوش و گاه متناقض است.

حدود 50۵۰ اثر از ابن ماسويهماسویه يادیاد شده و يایا به او منسوب شده استشده‌است. ظاهراً شماری از آنها به نامها و عناوينعناوین مختلفی شهرت يافته بودهیافته استبوده‌است كهکه بعدها هر يكیک از آنها را اثر مستقلی پنداشته‌اند. ازاينازاین رو تا همۀهمهٔ نسخه‌های موجود از آثار او كهکه در كتابخانه‌هایکتابخانه‌های جهان موجود است، بررسی و مقايسهمقایسه نشود، فهرست دقيقدقیق و كاملیکاملی از آثار ابن ماسويهماسویه نمی‌توان تهيهتهیه كردکرد. در اينجااینجا به برخی از آثار چاپ شده و خطی وی اشاره می‌شود:

1۱. كتابکتاب الازمنة يایا الازمنة و الامكنة،الامکنة، دربارۀدربارهٔ فصول و ماههایماه‌های سال و ارتباط آنها با خوردنيهاخوردنیها و نوشيدنيهايینوشیدنیهایی كهکه بدن به آنها نيازمندنیازمند است و نيزنیز اقدامات پيشگيریپیشگیری طبی مانند فصد و حجامت در فصول مختلف (اولمان، «طب در اسلام»، 114۱۱۴). ايناین كتابکتاب توسط پل اسباث در «بولتن انستيتویانستیتوی فرانسوی مصر» (1933م،۱۹۳۳م، شم‌شم 15،۱۵، صص 235-275۲۳۵–۲۷۵) با حواشی و ترجمۀترجمهٔ فرانسوی منتشر شد. ترجمۀترجمهٔ ديگریدیگری نيزنیز توسط ژرار تروپو در آرابيكاآرابیکا (1968م،۱۹۶۸م، شم‌شم 15،۱۵، صص 113-142۱۱۳–۱۴۲) به چاپ رسيدرسید. نسخه‌ای از ترجمۀترجمهٔ عبری آن نيزنیز در دست است (GAL, I / 266)؛ 2۲. جواهر الطيبالطیب المفردة باسمائها و صفاتها و معادنها. ابن ماسويهماسویه در ايناین اثر دربارۀدربارهٔ مواد معطری چون مشك،مشک، عنبر، كافور،کافور، قرنفل و صندل و نيزنیز مطالبی چون پاكپاک كردنکردن نوشته از دفاتر و ازالۀازالهٔ لكه‌هالکه‌ها و آثار مختلف سخن گفته استگفته‌است. نويرینویری در نهايةنهایة الارب (12۱۲ / 105- 119۱۰۵–۱۱۹) از ايناین كتابکتاب استفاده كرده استکرده‌است. ايناین اثر نيزنیز توسط پل اسباث در «بولتن انستيتویانستیتوی فرانسوی مصر» (1936م،۱۹۳۶م، شم‌شم 19،۱۹، صص 5-27۵–۲۷) با ترجمۀترجمهٔ فرانسوی آن به چاپ رسيدرسید. ترجمۀترجمهٔ انگليسیانگلیسی آن نيزنیز توسط مارتينمارتین لوی در «مجلۀمجلهٔ تاريختاریخ پزشكیپزشکی» (1961م،۱۹۶۱م، شم‌شم 16،۱۶، صص 394-410۳۹۴–۴۱۰) به چاپ رسيده است؛رسیده‌است؛ 3۳. الجواهر و صفاتها و فی ای بلدهی وصفة الغواصينالغواصین والتجار. در ايناین اثر ابن ماسويهماسویه به وصف سنگهای قيمتی،قیمتی، نحوۀنحوهٔ استخراج و محلهای آن و نحوۀنحوهٔ تجارت و قيمتهاقیمتها و اوزان مختلف آن در مشرق قديمقدیم پرداخته استپرداخته‌است. تيفاشیتیفاشی در كتابکتاب خود ازهار الافكارالافکار فی جواهر الاحجار (صص 48،۴۸، 66،۶۶، 106۱۰۶) از ايناین كتابکتاب استفاده كرده استکرده‌است. ايناین اثر به كوششکوشش عماد عبدالسلام رئوف در 1977م۱۹۷۷م در قاهره به چاپ رسيدهرسیده‌است؛ است؛ 4۴. الحمياتالحمیات. رازی در الحاوی بارها به ايناین كتابکتاب استناد كرده استکرده‌است (3۳ / 90-91،۹۰–۹۱، 6۶ / 202،۲۰۲، 266،۲۶۶، 7۷ / 151،۱۵۱، 287،۲۸۷، 14۱۴ / 32،۳۲، 197،۱۹۷، 16۱۶ / 68، 144،۶۸، 151،۱۴۴، جم‌۱۵۱، ‌جم). ايناین كتابکتاب توسط پترس اسپانيايیاسپانیایی همراه با ترجمه و شرح آن منتشر شده استشده‌است. ترجمه‌ای به لاتينلاتین از كتابکتاب مذكورمذکور نيزنیز در دست است (GAS, III / 233)؛ 5۵. دغل العين،العین، كهن‌ترينکهن‌ترین كتابکتاب درسی چشم پزشكیپزشکی است كهکه اكنوناکنون در دست است. اگرچه تصحيحتصحیح و نشر متن منحصر به فرد عربی آن به دليلدلیل افتادگی يایا محو بعضی از قسمتها غير ممكنغیرممکن است، ولی مايرهوفمایرهوف و پروفر بخشهايیبخشهایی از 47۴۷ فصل ايناین كتابکتاب را به آلمانی ترجمه و در «مجلۀمجلهٔ اسلام» (1916م،۱۹۱۶م، شم‌شم 6،۶، صص 256-217۲۵۶–۲۱۷) به چاپ رسانده‌اند. در ايناین رساله، كلماتکلمات و اصطلاحات فارسی و يونانییونانی ديدهدیده می‌شود؛ 6۶. الكناشالکناش المشجّر يایا المشجّر. رازی بارها در الحاوی از آن بهره برده استبرده‌است (مثلاً 1۱ / 139،۱۳۹، 4۴ / 106،۱۰۶، 8۸ / 49،۴۹، 10۱۰ / 75،۷۵، 23۲3(1) / 316،۳۱۶، 23۲3(2) / 167۱۶۷) و به گفتۀگفتهٔ قفطی (تاريختاریخ الحكماء،الحکماء، 317۳۱۷)، ابوعمران موسی بن سيارسیار و ابوالطيبابوالطیب ابراهيمابراهیم بن نصر، تعليقاتیتعلیقاتی بر آن نوشته بوده‌اند. در ايناین اثر برای اوليناولین بار كلياتکلیات طبی به شكلشکل فهرستها و جداول تنظيمتنظیم شده استشده‌است. متن اصلی ايناین كتابکتاب كهکه در كتابخانه‌هایکتابخانه‌های مختلف موجود است (GAL، همانجاهمان‌جا)، به چاپ نرسيده،نرسیده، ولی گراردوس كرمونايیکرمونایی آن را به لاتينلاتین ترجمه كردهکرده كهکه در ونيزونیز (1497م۱۴۹۷م) منتشر شدهشده‌است؛ است؛ 7۷. ماءالشعير،ماءالشعیر، رسالۀرسالهٔ كوچكیکوچکی است كهکه توسط پل اسباث در «بولتن انستيتویانستیتوی فرانسوی مصر» (1939م،۱۹۳۹م، شم‌شم 21،۲۱، صص 13-24۱۳–۲۴) با ترجمۀترجمهٔ فرانسوی آن به چاپ رسيده است؛رسیده‌است؛ 8۸. النوادر الطبيةالطبیة يایا الفصول الحكميةالحکمیة و النوادر الطبيةالطبیة يایا الفصول. ابن ماسويهماسویه ايناین كتابکتاب را برای شاگردش حنينحنین بن اسحاق نوشت. كتابکتاب مجموعه‌ای از دستورالعملهای مختصر طبی در 132۱۳۲ بخش است كهکه با نثری اديبانهادیبانه و گاه فيلسوفانهفیلسوفانه نوشته شده استشده‌است. گوياگویا كنستانتينکنستانتین افريقايیآفریقایی اول بار آن را به لاتينلاتین ترجمه كردهکرده و با عنوان «فصول يوحناییوحنای دمشقی» مكررمکرر به چاپ رسيده استرسیده‌است (نك‌ نک: اشتايناشتاین اشنايدر،اشنایدر، 39؛۳۹؛ سارتن، 226۲۲۶). پل اسباث متن كتابکتاب را در 1934م۱۹۳۴م در قاهره به چاپ رسانده استرسانده‌است.

1۱. كتابکتاب الادويةالادویة المسهلة (قفطی، تاريختاریخ الحكماء،الحکماء، 381۳۸۱)، كهکه ظاهراً همان اصلاح الادويةالادویة المسهلة (ابن نديم،ندیم، 354۳۵۴) يایا فی تركيبترکیب الادويةالادویة المسهلة (ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، 1۱ / 183۱۸۳) است. رازی از ايناین كتابکتاب بسياربسیار استفاده كرده استکرده‌است (مثلاً 6۶ / 109،۱۰۹، 7۷ / 165،۱۶۵، 21۲1(1) / 146۱۴۶) و نسخه‌هايینسخه‌هایی از آن در ايتالياایتالیا و انگلستان موجود است (بستانی، 4۴ / 14؛۱۴؛ GAL, S, I / 416). ايناین كتابکتاب نيزنیز به لاتينلاتین ترجمه شده بوده استبوده‌است (GAS, III / 233-234)؛ 2۲. البستان وقاعدة الحكمةالحکمة و شمس الآداب، كهکه نسخه‌هايینسخه‌هایی از آن در تيموريهتیموریه وجود دارد (همانجاهمان‌جا)؛ 3۳. تركيبترکیب طبقات العينالعین و عللها و ادويتها،ادویتها، كهکه نسخه‌هايینسخه‌هایی از آن موجود است (مجلة، 5(2) / 268؛۲۶۸؛ GAS، همانجاهمان‌جا)؛ 4۴. كتابکتاب التشريح،التشریح، كهکه ظاهراً نخستيننخستین اثر در ايناین باب در طب اسلامی به شماربه‌شمار می‌رود و نسخه‌ای از آن در حلب موجود است (GAS, III / 235؛ قس: الگود، 370۳۷۰)؛ 5۵. كتابکتاب الجذام (قفطی، همانجاهمان‌جا). به گفتۀگفتهٔ ابن ابی اصيبعهاصیبعه (همانجاهمان‌جا) كسیکسی پيشپیش از او كتابیکتابی در آن باب ننوشته بوده استبوده‌است. نسخه‌ای از ايناین كتابکتاب در حلب نگهداری می‌شود (GAS، همانجاهمان‌جا)؛ 6۶. كتابکتاب الجنينالجنین (ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، همانجاهمان‌جا)؛ 7۷. كتابکتاب الحيوان،الحیوان، كهکه نسخه‌ای از ترجمۀترجمهٔ آن به لاتينلاتین در بادليانبادلیان موجود است (ووستنفلد، 24؛۲۴؛ اولمان، «طبيعتطبیعت و علوم خفيهخفیه در اسلام»، 19۱۹)؛ 8۸. خواص الاغذيةالاغذیة و البقول و الفواكهالفواکه ...،…، كهکه رازی (21۲۱ / 2۲) از آن بهره برده و نسخه‌هايینسخه‌هایی از آن در مادريدمادرید و ليدنلیدن موجود است (لكلرك،لکلرک، I / 110؛ GAS, III / 234)؛ 9۹. كتابکتاب دفع ضرر الاغذيةالاغذیة (ابن نديم،ندیم، 354۳۵۴)، كهکه گوياگویا عنوان ديگریدیگری از كتابکتاب اصلاح الاغذيةالاغذیة (قفطی، همانجاهمان‌جا) يایا دفع مضار‌الاغذيةمضارالاغذیة (ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، همانجاهمان‌جا) باشد. نسخه‌ای از آن در برلينبرلین نگهداری می‌شود ( آلوارت، شم‌شم ‌6408۶۴۰۸)؛ 10۱۰. كتابکتاب السموم و علاجها، كهکه رازی از آن بهره برده (19۱۹ / 393۳۹۳) و نسخه‌ای از آن در حلب موجود است (GAS، همانجاهمان‌جا)؛ 11۱۱. علاج النساء اللواتی لايحبلنلایحبلن (لايحملنلایحملن)، نسخه‌ای از آن در حلب موجود است (همانجاهمان‌جا)؛ 12۱۲. كتابکتاب فی الصداع و علله واوجاعه وادويتهوادویته يایا علاج الصداع (ابن نديم،ندیم، همانجاهمان‌جا)، كهکه به گفتۀگفتهٔ ابن ابی اصيبعهاصیبعه (1۱ / 183۱۸۳) برای عبدالله بن طاهر تأليفتألیف شده و رازی از آن بهره برده (1۱ / 246،۲۴۶، 6۶ / 115۱۱۵) و نسخه‌ای از آن در حلب موجود است (GAS، همانجاهمان‌جا)؛ 13۱۳. كتابکتاب الماليخولياالمالیخولیا و اسبابها و علاماتها و علاجها (ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، همانجاهمان‌جا)، كهکه رازی از آن بهره برده (1۱ / 73۷۳) و نسخه‌ای از آن در حلب نگهداری می‌شود (GAS، همانجاهمان‌جا)؛ 14۱۴. كتابکتاب المرة السوداء، در 21۲۱ صفحه كهکه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀکتابخانهٔ آستان قدس رضوی موجود است. ابن ماسويهماسویه (صص 1۱ به بعد) در آن به بيانبیان حالات طبيعیطبیعی و غيرطبيعیغیرطبیعی خلط سياهسیاه پرداختهپرداخته‌است؛ است؛ 15۱۵. معرفة محنة الكحالينالکحالین (ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، همانجاهمان‌جا)، نسخه‌هايینسخه‌هایی از آن در تيموريهتیموریه و لنينگرادلنینگراد موجود است (GAS, III / 233) مايرهوفمایرهوف (ص 7۷) آن را از ابن ماسويهماسویه نمی‌داند، ولی يكیک اثر بررسی شده و منقح از يكیک رسالۀرسالهٔ واقعی شخص ابن ماسويهماسویه تلقی می‌كندمی‌کند (نك‌ نک: همو، 223۲۲۳)؛ 16۱۶. المنجح فی الصفات و العلاجات (ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، همانجاهمان‌جا)، كهکه رازی از آن بهره‌ها برده (مثلاً 3۳ / 26،۲۶، 5۵ / 173،۱۷۳، 8۸ / 30،۳۰، 31،۳۱، 10۱۰ / 27،۲۷، 301۳۰۱) و آن را كتابیکتابی شگفت خوانده استخوانده‌است (7۷ / 31۳۱). ابوريحانابوریحان بيرونیبیرونی در الصيدنةالصیدنة (1۱ / 31۳۱) نيزنیز به آن استناد كرده استکرده‌است. كتابکتاب المنجح فی التداوی من صنوف الامراض و الشكاویالشکاوی موجود در خديويهخدیویه (خديويه،خدیویه، 6۶ / 16۱۶) نيزنیز ظاهراً عنوان ديگریدیگری از همان كتابکتاب است (برای بقيۀبقیهٔ آثار و نسخه‌های موجود و غيرغیر موجود، نك‌ نک: GAS, III / 234-235;

GAL, I / 266)؛ ابن جلجل، 65-66؛۶۵–۶۶؛ ابن نديم،ندیم، قفطی، ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، همانجاها؛ بيرونی،بیرونی، 33؛۳۳؛ مجلة، همانجا؛همان‌جا؛ سارتن، 1۱ / 665؛۶۶۵؛ اولمان، «طب»، همانجا؛همان‌جا؛ اشتايناشتاین اشنايدر،اشنایدر، همانجا؛همان‌جا؛ لكلرك،لکلرک، II / 493).

ابراهيم،ابراهیم، محمد ابوالفضل، حاشيهحاشیه بر انباه الرواة (نك‌ نک: قفطی در همينهمین مآخذ)؛

ابن ابی اصيبعه،اصیبعه، احمدبن قاسم، عيونعیون الانباء، به كوششکوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق۱۲۹۹ق / 1882م؛۱۸۸۲م؛

ابن بطلان، مختاربن حسن، ترجمۀترجمهٔ تقويمتقویم الصحة، به كوششکوشش غلامحسينغلامحسین يوسفی،یوسفی، تهران، 1350ش؛۱۳۵۰ش؛

ابن بيطار،بیطار، عبدالله بن احمد، الجامع لمفردات الادويةالادویة و الاغذية،الاغذیة، دارالمدينة،دارالمدینة، 1291ق؛۱۲۹۱ق؛

ابن جلجل، سليمانسلیمان بن حسان، طبقات الاطباء، به كوششکوشش فؤاد سيد،سید، قاهره، 1955م؛۱۹۵۵م؛

ابن ربن طبری، علی بن سهل، فردوس الحكمة،الحکمة، به كوششکوشش محمد زبيرزبیر صديقی،صدیقی، برلين،برلین، 1928م؛۱۹۲۸م؛

ابن ماسويه،ماسویه، يوحنا،یوحنا، المرة السوداء، نسخۀنسخهٔ خطی آستان قدس رضوی، شم‌شم 5222؛۵۲۲۲؛

ابن نديم،ندیم، الفهرست؛

ابوريحانابوریحان بيرونی،بیرونی، الصيدنة،الصیدنة، به كوششکوشش حكيمحکیم محمد سعيدسعید ورانا احسان الهی، كراچی،کراچی، 1973م؛۱۹۷۳م؛

الگود، سيريل،سیریل، تاريختاریخ پزشكیپزشکی ايران،ایران، ترجمۀترجمهٔ باهر فرقانی، تهران، 1356ش؛۱۳۵۶ش؛

اوليری،اولیری، دليسی،دلیسی، انتقال علوم يونانییونانی به عالم اسلام، ترجمۀترجمهٔ احمد آرام، تهران، 1343ش؛۱۳۴۳ش؛

تيفاشی،تیفاشی، احمدبن یوسف، ازهار الافكارالافکار فی جواهر الاحجار، به كوششکوشش محمد يوسفیوسف حسن و محمود بسيونیبسیونی خفاجی، قاهره، 1977م؛۱۹۷۷م؛

خديويه،خدیویه، فهرست؛

رازی، محمدبن زکریا، الحاوی، حيدرآبادحیدرآباد دكن،دکن، 1374-1390ق۱۳۷۴–۱۳۹۰ق / 1955-1970م؛۱۹۵۵–۱۹۷۰م؛

رهاوی، اسحاق بن علی، ادب الطبيب،الطبیب، فرانكفورت،فرانکفورت، 1405ق۱۴۰۵ق / 1985م؛۱۹۸۵م؛

سارتن، جورج، مقدمه بر تاريختاریخ علم، ترجمۀترجمهٔ غلامحسينغلامحسین صدری افشار، تهران، 1352ش؛۱۳۵۲ش؛

سيد،سید، فؤاد، حاشيهحاشیه بر طبقات الاطبا، (نك‌ نک: ابن جلجل در همينهمین مآخذ)؛

عمرو بن متی، اخبار فطاركةفطارکة كرسیکرسی المشرق، روم، 1896م؛۱۸۹۶م؛

قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوششکوشش محمد ابوالفضل ابراهيم،ابراهیم، قاهره، 1374ق؛۱۳۷۴ق؛

ماری بن سليمان،سلیمان، اخبار فطاركةفطارکة كرسیکرسی المشرق، به كوششکوشش هنريكوسهنریکوس جيسموندی،جیسموندی، رم، 1899م؛۱۸۹۹م؛

مايرهوف،مایرهوف، ماكس،ماکس، مقدمه بر كتابکتاب العشر مقالات فی العين،العین، منسوب به حنينحنین بن اسحاق، قاهره، 1928م؛۱۹۲۸م؛

مجلة معهد المخطوطات العربية،العربیة، قاهره، 1955م؛۱۹۵۵م؛

نويری،نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهايةالارب،نهایةالارب، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛

هروی، موفق‌الدينموفق‌الدین علی، الابنية،الابنیة، به كوششکوشش احمد بهمنياربهمنیار و حسينحسین محبوبی اردكانی،اردکانی، تهران، 1346ش؛۱۳۴۶ش؛

Meyerhof, M. and C. Prüfer, «"Die Augenheilkunde des Jûhannâ b. Mâsawaih»", Der Islam, Hamburg, 1916, vol. VI;

Sarton, G. , Introduction to the History of Science;

Steinschneider, Moritz, Die europäischen Übersetzungen aus dem Arabischen... , Graz, 1956;

Wüstenfeld, F. , Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, 1978.