پیش‌نویس:ارمنی‌های مشهد
مشهد ویرایش
نادرشاه افشار فرمان کوچ شماری از ارمنیان را به خراسان صادر کرد و از زمان مهاجرت گروهی از خانواده های ارمنی از مناطق ارمنی نشین جلفا به مشهد، طی جنگ با عثمانی، سال‌ها می‌گذرد اما حدود ۱٫۵ دهه است که ساکنان مشهد حضور ارامنه را در عرصه های گوناگون اقتصادی و فرهنگی حس نمی کنند. بیشتر جهانگردانی که از دورهٔ قاجار وارد مشهد شدند ترکیب جمعیتی شهر را متنوع یافتند. اما در این میان پیشینهٔ حضور ارمنیان مشهد به دورهٔ نادرشاه باز می گردد. وی نخست شماری از ارمنیان جلفای در اصفهان را به خراسان کوچ داد و پس از آن، در جنگ با عثمانی خانواده‌هایی را از مناطق ارمنی نشین جلفای قدیم به مشهد منتقل کرد. گزارش های پراکنده ای دربارهٔ مشاغل ارمنیان مهاجر به مشهد وجود دارد. آنان به دستور مقامات حکومتی فقط می‌توانستند به مشاغل زرگری، جواهرسازی و بازرگانی اشتغال داشته باشند.
جوناس هنوی، بازرگان انگلیسی ای که در زمان نادرشاه وارد مشهد شد، نیز در خاطرات خود به حضور ارمنیان در این شهر اشاره کرده و نوشته‌است
— «نادر آرامگاهی باشکوه و یک کلیسا برای ارمنیان بر پا کرد».
اکنون، از این بناها اثری برجای نمانده و اطلاعاتی در دست نیست. اما زندگی در این شهر برای بازرگانان ارمنی فرجامی خوش به همراه نداشت. شورش خراسان، در بازپسین سال های فرمانروایی نادر، به کشتارهایی انجامید که سر بسیاری از بازرگانان این دوره را بر باد داد و گروهی از بازرگانان ایرانی و ارمنی به دست سربازان نادر از یک یا دو چشم محروم شدند. از اولین سکونتگاه ارمنیان مشهد اطلاع صحیحی در دست نیست و بیشتر گزارش‌های به جای مانده از قرن بیستم میلادی است. شروع رونق زندگی ارمنیان مشهد را باید از میانهٔ قرن نوزدهم میلادی دانست اما شواهد مکتوب دورهٔ قاجار در این مورد متناقض است. اعتمادالسلطنه هنگام مسافرت به مشهد نوشته که ارمنی ای در این شهر وجود ندارد. شاید، نویسندگان مکتب شاپوری نیز به تبعیت از وی در اوایل دورهٔ پهلوی نوشتند که تا پنجاه سال پیش در خراسان هیچ ارمنی ای نبوده و از این تاریخ بازرگانان ارمنی از راه روسیه به مشهد آمده و ساکن شده‌اند. در مقابل، جهانگردان اروپایی در آغاز قرن بیستم وجود ارمنیان را در این منطقه ثبت کرده اند اما از محلهٔ ارمنی نشین در مشهد سخنی نگفته اند. چرایی و دلیل وجود چنین تناقض هایی در شواهد مکتوب به درستی بر مؤلفان این مقاله پیدا نیست اما می‌توان بر این باور بود که بنا بر دلایلی خاص اعتمادالسلطنه و به دنبال آن نویسندگان شاپوری وجود ارمنیان در مشهد را با صراحت انکار اما جهانگردان اروپایی به وجود آنها اشاره کرده‌اند. با وجود این، بیشتر محققان معتقدند که ارمنیان مشهد رابطه ای مسالمت آمیز با هم وطنان مسلمان خود داشتند و از آزادی نسبی برخوردار بودند و نه از طرف آنان و نه دیگران برای آنها به منزلهٔ اقلیت دینی مزاحمتی ایجاد نشد. ارمنیان آزادانه در بین مردم زندگی می‌کردند و محل سکونت آنان در محدودهٔ ارگ و پشت باغ ملی بود. اختلاف یا تبعیض دربارهٔ آنان وجود نداشت و طی بیش از دو قرن زندگی در مشهد ارمنیان به موفقیت هایی قابل توجه دست یافتند که در بخش مباحث اقتصادی و فرهنگی بدان اشاره خواهیم کرد. با این حال بیشتر ارمنیان مشهد در محلهٔ ارگ، کوچه های خیابان امام خمینی کنونی و نزدیک کلیسای ارمنیان زندگی می کردند. با توسعهٔ شهر برخی در خیابان دکترا ساکن شدند و در ۱۳۷۹ش، نیز یک خانوادهٔ ارمنی در بحرآباد ساکن بود.[۱]
همچنین مهاجران ارمنی از اواخر سده نوزدهم میلادی و در زمان حکومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزیدند. بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مکان کردند و به کارهای تجاری و صنعتی مشغول شدند. اکثر کارخانجات ارمنیان کارخانه‌های تصفیهٔ پنبه، تولید الکل صنعتی و پزشکی، قیرسازی و نخ ریسی بودند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نگاهی به حضور ارمنیان در مشهد و نقش اقتصادی فرهنگی آنان {{!}} خبری تحلیلی ردنا (ادیان نیوز)|نشانی=https://adyannews.com/43891/|تاریخ=2020-02-17|بازبینی=2021-04-29|کد زبان=fa-IR}}</ref>
- ↑ «نگاهی به حضور ارمنیان در مشهد و نقش اقتصادی فرهنگی آنان | پیمان». دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۹.