کودکس کومانیکوس

کودکس کومانیکوس (Codex Cumanicus) کتابچه راهنمای زبان از قرون وسطی است که برای کمک به مبلغان کاتولیک در برقراری ارتباط با کومان‌ها ، یک قوم ترک کوچ نشین طراحی شده‌است. در حال حاضر در کتابخانه سنت مارک، در ونیز است با شماره (BNM ms Lat. Z. 549 (=۱۵۹۷)).

صفحه ای با طوطی از کودکس کومانیکوس "Codex Cumanicus"

کودکس در کریمه تألیف شده و یکی از قدیمی‌ترین آثار زبان تاتاری کریمه به حساب می‌آید که برای تاریخ گویش‌های قپچاق و اوغوز از اهمیت زیادی برخوردار است - زیرا مستقیماً با قپچاق‌ها (کومن‌ها) استپ‌های دریای سیاه و به ویژه شبه جزیره کریمه مرتبط است..

منشأ و محتوا

اعتقاد بر این است که ابتدایی‌ترین بخش‌های کدکس در قرن دوازدهم یا سیزدهم ایجاد شده‌است. اضافات قابل توجهی احتمالاً در طول زمان ایجاد شده‌است. نسخه ای که در ونیز محفوظ است تاریخ ۱۱ ژوئیه ۱۳۰۳ در تاریخ ۱۳۰۳ است. 1r (به دریمبا، ص. ۳۵ و اشمیدر در Schmieder/Schreiner, p. سیزدهم). کدکس شامل تعدادی اثر مستقل است که در یک اثر ترکیب شده‌اند.

قسمت اول کودکس کومانیکوس برای اهداف عملی نوشته شده‌است که هدف آن یادگیری زبان است. قسمت دوم به منظور گسترش مسیحیت در میان کومان‌ها نوشته شده و نقل قول‌های مختلفی از کتب دینی با ترجمه کومانی آن آورده شده‌است. در همین بخش، واژه‌ها، عبارات، جملات و حدود ۵۰ معما، داستان‌هایی از زندگی و کار بزرگان دین آمده‌است.

این اثر از دو قسمت متفاوت تشکیل شده‌است. بخش اول آن شامل یک فرهنگ لغت به زبان‌های لاتین، فارسی و کومان است که با الفبای لاتین نوشته شده‌است و ستونی با افعال، نام‌ها و ضمایر کومان و معنی آن به زبان لاتین را شامل می‌شود. بخش دوم شامل فرهنگ لغت کومان - آلمانی، اطلاعاتی در مورد دستور زبان کومان و اشعار متعلق به پترارک است.

کودکس کومانیکوس احتمالاً در طول زمان توسعه یافته‌است. رهبران تجاری، سیاسی و مذهبی، به ویژه در مجارستان، در اواسط قرن یازدهم به دنبال ارتباط مؤثر با کومان‌ها بودند. زمانی که دولت شهرهای ایتالیا، مانند جنوا، شروع به ایجاد پست‌های تجاری و مستعمرات در امتداد خط ساحلی دریای سیاه کردند، نیاز به ابزارهایی برای یادگیری زبان قپچاق به شدت افزایش یافت.

معماها یا چیستان‌ها

«معماهای کومان» (CC, 119-120؛ ۱۴۳–۱۴۸) منبع مهمی برای مطالعه فولکلور و ادبیات عامه ترکی است. آندریاس تیتزه از آنها به عنوان «قدیمی‌ترین انواع معماهایی که میراث مشترک ملل ترک را تشکیل می‌دهند» یاد کرد.

از جمله معماهای کدکس گزیده‌های زیر است:

• Aq küymengin avuzı yoq. Ol yumurtqa.

«یورت سفید دهان (باز شدن) ندارد. آن تخم مرغ است.»

• Kökçä ulahım kögende semirir. Ol huvun.

«بزغاله سبز رنگ من به طناب بسته شده و چاق می‌شود، خربزه.»

مثال

دعای ربانی در کدکس این گونه ترجمه شده:

کومان	Atamız kim köktäsiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ — neçik kim köktä, alay [da] yerdä. Kündeki ötmäkimizni bizgä bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizgä boşatqıl — neçik biz boşatırbız bizgä yaman etkenlergä. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quvurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!
انگلیسی	پدر ما که در بهشتی نامت درخشان باد. پادشاهی تو بیاید اراده تو در زمین نیز چنان‌که در آسمان است انجام شود. نان امروز ما را بدهید. و گناهان ما را ببخش، همان‌طور که ما کسانی را که به ما بد کرده‌اند می‌بخشیم. و ما را به وسوسه نکش، بلکه ما را از شر نجات ده. آمین
ترکی	Atamız ki göktesin. Alkış olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dilediğin – nice ki gökte, öyle de yerde. Bugün, gündelik ekmeğimizi bize ver. Günahlarımızı bağışla – nice ki bağışlarız biz, bize yamanlık edenleri. Ve bizi kötülüğün sınamasından kurtar. Tüm yamandan bizi kurtar. Amin!
تاتار کریمه	Atamız kim köktesiñ. Alğışlı olsun seniñ adıñ, kelsin seniñ hanlığıñ, olsun seniñ tilegeniñ — nasıl kökte, öyle [de] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün ber. Daa yazıqlarımıznı (suçlarımıznı) bizge boşat (bağışla) — nasıl biz boşatamız (bağışlaymız) bizge yaman etkenlerge. Daa şeytannıñ sınağanına bizni qoyurma. Episi yamandan bizni qurtar. Amin!

منابع کودکس کومانیکوس

• Güner, Galip (2016), Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar (Notes on the Cuman Riddles), Kesit Press, İstanbul. 168 pp.
• Argunşah, Mustafa; Güner, Galip, Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul, 2015, 1080 pp. (https://www.academia.edu/16819097/Codex_Cumanicus)
• Dr. Peter B. Golden on the Codex
• Italian Part of “Codex Cumanicus”, pp. 1 - 55. (38,119 Mb)
• German Part of “Codex Cumanicus”, pp. 56 - 83. (5,294 Mb)
• Schmieder, Felicitas et Schreiner, Peter (eds.), Il Codice Cumanico e il suo mondo. Atti del Colloquio Internazionale, Venezia, 6-7 dicembre 2002. Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2005, XXXI-350 p. , ill. (Centro Tedesco di Studi Veneziani, Ricerche, 2).
• Drimba, Vladimir, Codex Comanicus. Édition diplomatique avec fac-similés, Bucarest 2000.
• Davud Monshizadeh, Das Persische im Codex Cumanicus, Uppsala: Studia Indoeuropaea Upsaliensia, 1969.

پیوند به بیرون

• Codex Cumanicus به صورت آنلاین
• متن کامل Codex Cumanicus به زبان لاتین
• گلدن، پیتر بی. " Codex Cumanicus ". یک نمای کلی از محتوای کتاب ارائه می‌دهد.
• مقاله در دایرةالمعارف ایرانیکا: http://www.iranicaonline.org/articles/codex-cumanicus
• نسخه کامل Prolegomena Ligeti و نسخه لاتین Kuun و تفسیر (همان‌طور که در بوداپست، ۱۹۸۱ منتشر شد): https://library.hungaricana.hu/hu/view/MTAKonyvtarKiadvanyai_BORB_01/?pg=0&layout=s
• Prolegomena Ligeti: https://www.jstor.org/stable/23682271