آتوسا (دختر اردشیر دوم)

آتوسا شاهدخت و شهبانوی هخامنشی، دختر اردشیر دوم و همسر اردشیر سوم بود.

آتوسا
آرامگاه	تخت جمشید، آرامگاه اردشیر سوم (احتمالاً)
همسر(ان)	اردشیر دوم ؟ اردشیر سوم
فرزند(ان)	ارشک بیستانس پروشات‌‌
دودمان	هخامنشیان
پدر	اردشیر دوم

برخی از پژوهشگران آتوسا را با همای چهرزاد کیانی یکسان می‌دانند.

نام

آتوسا، صورت یونانی Utauθa فارسی باستان و Hutaosā اوستایی است، احتمالاً به معنی «حیله‌گرِ خوب» یا «بخشندهِ خوب» است. ظاهراً آتوسا نامی رایج در دودمان هخامنشی بود. به استناد «شجره‌نامه شاه‌های کاپادوکیه»، علاوه بر نام خواهر کمبوجیه اول، خواهر و همسر اردشیر دوم هم آتوسا نام داشت. معادل‌های دیگر این نام، Hutaosā (در پهلوی Hudōs، در پارتی xwdws، در ایلامی ú-du-sa، در تاریخ طبری خطوس) است که هینتس Hutaosā را «خوش‌فَربه‌ران» (دارای ران‌های زیبا) ترجمه می‌کند؛ که به عقیده او، taosā به معنی «فربه‌ران» است. یوستی ارتباط میان هوتوسای اوستا و آتوسای یونانی را مخالف قوانین آواشناسی دانسته، اما واکرناگل و آندره‌آس و بارتولمه نظر او را رد کردند. آتوسا به معنی زبر دست در فرهنگ دهخدا ثبت شده‌است.

احتمالا نامگذاری او در گرامیداشت آتوسا ملکه بزرگ هخامنشی و دختر بزرگ کوروش و همسر کمبوجیه و داریوش بوده است.

زندگی

پسر بزرگ پروشات ارشک نام داشت و پسر دیگرش کوروش کوچک که چون در زمان سلطنت داریوش دوم متولد شده بود، ولیعهدی را حق خود می‌دانست. مادر نیز ظاهراً نسبت به او علاقهٔ بیشتری نشان می‌داد. مرگ داریوش دوم چون زودتر از آنچه انتظار می‌رفت روی داد و پروشات نتوانست پسر محبوب خود کوروش را به ولیعهدی برساند. شاید شاه نیز با این نقشهٔ پریزاتس موافق نبود. به هر حال با مرگ داریوش دوم در سال ۴۰۴ پیش از میلاد، ارشک با نام اردشیر دوم به سلطنت رسید. در سال ۴۰۱ پیش از میلاد، کوروش کوچک در طی نبردی بدست برادرش اردشیر دوم به قتل رسید. مرگ کوروش کوچک در داخل دربار همان اندازه که مایه اندوه و عزای پروشات (پریزاتس) مادر وی شد، برای استاتیرای یکم همسر اردشیر دوم، موجب خرسندی گشت اما استاتیرا جریمهٔ پیروزی و خرسندی خود را یکسال بعد در سال ۴۰۰ پیش از میلاد ، با زهری که مادر اردشیر، پروشات، به او نوشانید، پرداخت. شاه از شدت خشم و تأثر در سوگ استاتیرا فرمان داد که از آن پس پروشات دیگر هرگز پیش چشم او ظاهر نشود اما باز در مواقع ضعف و درماندگی خویش، پی در پی از حضور و راهنمایی مادر کمک جست.

اگر به روایات موجود بتوان اعتماد کرد، پس از مرگ استاتیرای یکم، شاه به اصرار پروشات، آتوسا را بزنی گرفت. از چهار پسری که در زمان حیات اردشیر دوم باقی‌ماندند سه پسر از بطن استاتیرا بودند، به نام‌های داریوش و آریاسپ و اخوس و پسر دیگر ارشام نام داشت و شاه محبت فوق‌العاده‌ای نسبت به او داشت. فرزندان استاتیرا نسبت به یکدیگر رقابتی نزدیک به حسادت نشان می‌دادند. اردشیر، پسر بزرگش داریوش را ولیعهد کرد اما اخوس توانست با وعدهٔ ازدواج به خواهر خود آتوسا (که همسر پدرش نیز بود) او را با خود همدست کند و در صدد بود، بهر نحوی هست، داریوش و دیگران را از میدان بدر کند. اردشیر دوم پس از ۴۶ سال شاهنشاهی و در سال ۳۵۸ پیش از میلاد، در سن ۸۷ سالگی درگذشت و در این رقابت در نهایت اخوس پیروز میدان بود و بعد از پادشاهی نام اردشیر سوم را برخود گذاشت.

آتوسا مادر ارشک یازدهمین شاهنشاه هخامنشی است. زمان تولد و مرگ یا سن آتوسا هنگام ازدواج با اردشیر سوم ذکر نشده‌است.

در شاهنامه

نگاره‌ای از همای چهرزاد اثر عبدالمطلب اسپهانی در نامهٔ خسروان؛ کتابخانه ایالتی باواریا

اینگونه که پیداست، آتوسا دختر اردشیر دوم همان همای چهرزاد پادشاه کیانی در شاهنامه است. همای دختر بهمن بود که پس از پدرش به پادشاهی رسید. بهمن او را به زنی گرفت و چون در زمان بارداری دخترش جان سپرد، پادشاهی را به همای داد. شباهت های شخصیت همای چهرآزاد با آتوسا بسیار نمایان است.

همای به همسری پدرش بهمن در آمد. درست همانگونه که آتوسا با اردشیر دوم ازدواج کرد. در شاهنامه در وصف به تخت نشستن همای آمده است:

به بیماری اندر بمرد اردشیر		همی بود بیکار تاج و سریر
همای آمد و تاج بر سر نهاد		یکی راه و آیین دیگر نهاد

همانگونه که دیده می شود، فردوسی بهمن را با نام اردشیر خوانده است. نکته دیگر این است که بهمن با عنوان کی اردشیرِ درازدست نیز در برخی منابع یاد شده است. حال جالب اینجاست که اردشیر یکم هخامنشی نیز با همان لقب درازدست توسط یونانیان یاد شده و یونانیان به او Makrocheir می گفتند و این لقب نه به خاطر دست های دراز، بلکه به خاطر نفوذ بسیار زیاد او در سرزمین های مختلف به او داده شده است. حتی می توان بهمن را اینجا با اردشیر دوم یکی دانست و اینگونه برداشت کرد که واژه منِمون (لقبی که یونانیان به اردشیر دوم داده اند، به معنای باهوش) یونانی شده شکل پارسی باستان بهمن یا وهمن باشد.

در واقع از آنجایی که نمی توان شاهنامه را یک منبع تاریخی خواند، می توان گفت که داستان های اردشیر یکم با اردشیر دوم ترکیب شده و از این ترکیب، شخصیت های بهمن و همای پدید آمده اند. مشابه این اتفاق را در انتهای داستان کیانیان و جایی که کی داراب (که برابر با داریوش دوم است) با کی دارا (که برابر با داریوش سوم است) پدر و پسر دانسته شده اند، نیز می بینیم. حال آنکه بین داریوش دوم و داریوش سوم، سه نسل فاصله است.

تبارنامه

داریوش دوم هشتمین شاهنشاه هخامنشی

پروشات ملکه

استاتیرای یکم ملکه

اردشیر دوم نهمین شاهنشاه هخامنشی

کوروش کوچک مدعی تاج و تخت

آمستریس همسر برادر استیرای یکم

اوستانوس پدر بزرگ داریوش سوم

آتوسا ملکه

اردشیر سوم دهمین شاهنشاه هخامنشی

داریوش شاهزاده

آریاسپ شاهزاده

ارشک یازدهمین شاهنشاه هخامنشی

پروشات همسر اسکندر

منابع

• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۴). تاریخ مردم ایران، پیش از اسلام. تهران: مؤسسهٔ انتشارات امیرکبیر.