جنگ آمودریا

مسلمانان پس از حمله به ایران، رو به ماوراءالنهر آوردند. آن‌ها چندبار به این مناطق لشکرهایی گسیل داشتند. آخرین فرد مهلب بن ابی صفره بود. این حملات و عملیات‌ها ثابت و دایم نبودند. تمام جنگ‌ها جنبهٔ اکتشافی داشته است. مرحلهٔ نهایی و فتح مناطق ماوراءالنهر هنگامی رخ داد که قتیبة بن مسلم الباهلی در سال ۸۵ هجری قمری به فرمانداری خراسان گماشته شد و به فرماندهی سپاه مسلمین رسید. او لشکری آراست و به فرماندهی خود رهسپار ماوراء النهر شد. نقشهٔ قتیبة بن مسلم در فتح ماوراءالنهر به چهار مرحله تقسیم‌بندی شده بود و مدت ۱۰ سال به طول انجامید:

• مرحلهٔ اول: مابین سالهای ۸۶ و ۸۷ هجری قمری، قتیبه طخارستان را که در کرانهٔ آمودریا واقع بود، فتح نمود. طخارستان از زمان خلافت عثمان بن عفان، توسط احنف بن قیس فتح شده بود، ولی مسلمین در آن استقرار کامل نداشتند. بعد از فتح کامل و افتادن طخارستان بدست قتیبه، و باز کردن جای پا در کرانه رود جیحون، او از هیبت خاصی برخوردار شد، چنان‌که هر یک از پادشاهان آن ناحیه خواستار صلح با قتیبه شدند.
• مرحلهٔ دوم: فتح اقلیم بخاری بود، در بین سال‌های ۸۷ تا ۹۰ هجری قمری بعد از چند نبرد پی در پی، سرانجام در نبردی خونین مسلمانان فاتح شدند. جنگ های مسلمانان در این مناطق در تابستان رخ داده بود، چونکه سرمای بلاد ماوراء النهر برای اعراب طاقت فرسا بود. بدین جهت صبر نمودند و کوشیدند و در نهایت پیروز شدند.
• مرحلهٔ سوم: هنگامی بود که تمام حوضچهٔ رود آمودریا بدست مسلمانان تصرف شد.
• مرحلهٔ چهارم: پس از چند عملیات موفق و پی در پی سر انجام قتیبة بن مسلم الباهلی تا حدود چین راه یافت.

نبرد آمودریا
بخشی از حمله اعراب به ایران
تاریخ ۶۵۱ میلادی موقعیت آمودریا نتایج پیروزی اعراب مسلمان
طرف‌های درگیر
شاهنشاهی ایرانشهر خاقانات گوک‌ترک	خلافت راشدین
فرماندهان و رهبران
یزدگرد سوم خان فرغانه	احنف بن قیس
قوا
ناشناخته	ناشناخته
تلفات و خسارات
ناشناخته	ناشناخته

منابع

• الحموی، یاقوت، ابوعبدالله، (مُعجَم اَلبُلدان) ، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، جلد یکم، چاپ سال ۱۹۹۰ میلادی به (عربی).
• شاکر، محمود، (التّاریخ الإسْلامَی) ، المکتب الاسلامی، بیروت، چاپ سال ۱۹۸۵ میلادی به (عربی).
• النجار، عبدالوهاب، (الخلفاء الراشدون) ، المکتب الاسلامی، بیروت، چاپ سال ۲۰۰۲ میلادی به (عربی)
• محمد، رضا، (تاریخ الخلفاء) ، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، جلد یکم، چاپ سال ۱۹۷۷ میلادی به (عربی).