دستورالعمل هانیبال

دستورالعمل هانیبال (عبری: נוהל חניבעל‎؛ همچنین رویه هانیبال یا پروتکل هانیبال) نام رویه‌ای بحث‌برانگیز است که تا سال ۲۰۱۶ توسط نیروهای دفاعی اسرائیل (IDF) برای جلوگیری از دستگیری سربازان اسرائیلی توسط نیروهای دشمن استفاده می‌شد. بنا به روایتی، این دستورالعمل می‌گوید «آدم‌ربایی باید به هر طریق ممکن، حتی به بهای ضربه زدن و آسیب رساندن به نیروهای خودی، متوقف گردد». این دستورالعمل در سال ۱۹۸۶، در پی چند مورد ربایش سربازان ارتش اسرائیل در لبنان و تبادل زندانی‌های جنجالی متعاقب آن تهیه شد. متن کامل دستورالعمل هرگز منتشر نشد و تا سال ۲۰۰۳ سانسور نظامی اسرائیل هرگونه بحث در این باره را در مطبوعات ممنوع کرده بود. این دستورالعمل چندین بار تغییر کرد، تا اینکه در سال ۲۰۱۶ گادی آیزنکوت، رئیس وقت ستاد ارتش اسرائیل، آن را لغو کرد.

ممکن است در آنِ واحد، دو نسخه از دستورالعمل هانیبال وجود داشته بوده باشد: نسخه‌ای مکتوب، فقط در دسترس رده‌های بالای ارتش اسرائیل، و نسخه «قانون شفاهی» برای فرماندهان لشکر و سطوح پایین‌تر. در نسخه اخیر، «به هر طریق ممکن» اغلب تحت‌اللفظی تفسیر می‌شد، یعنی «در ارتش اسرائیل، سرباز مرده بهتر از سرباز ربوده‌شده است». در سال ۲۰۱۱، رئیس وقت ستاد ارتش اسرائیل، بنی گانتز، اظهار داشت که این دستورالعمل اجازه کشتن سربازان اسرائیلی برای جلوگیری از آدم‌ربایی را نمی‌دهد.

در جریان ربایش گیلاد شالیت، استناد به دستورالعمل هانیبال خیلی دیر اتفاق افتاد و در نتیجه، تأثیری بر روند وقایع نداشت.

زمینه

اسرائيل جز چند استثنای قابل توجه، به اصل عدم مذاكره با كسانی كه تروريست می‌شمارد، به‌ويژه در موقعیت‌های گروگان‌گیری، پايبند بوده است. این سیاست منجر به موفقیت‌های قابل توجهی مانند عملیات اِنتبه شده است، اما گاه منجر به جان باختن انسان‌ها مثلاً کشتار معالوت شده است. در مواردی که راه‌حل نظامی برای آزادی اسیران اسرائیلی یافت نمی‌شد، اسرائیل مجبور بود با اسیرکنندگان برای تبادل اسرا مذاکره کند، چرا که بخش بزرگی از مردم اسرائیل رها کردن سربازان اسیرشده را نمی‌پذیرند.

در سال ۱۹۷۰، یکی از اعضای جنبش آزادیبخش ملی فلسطین (فتح) از لبنان وارد اسرائیل شد و نگهبانی را در متولا، شمالی‌ترین شهر اسرائیل، ربود. انگیزه او آزادسازی یکی از اعضای ارشد فتح از زندان‌های اسرائیل از طریق مبادله با این نگهبان بود. اسرائیل در سال ۱۹۷۹ پذیرفت که یک اسیر اسرائیلی را با ۷۶ مبارز فلسطینی محکوم‌شده در زندان‌های اسرائیل مبادله کند.

پس از جنگ ۱۹۸۲ لبنان، نیروهای فلسطینی ۹ سرباز ارتش اسرائیل را به عنوان اسیر جنگی زندانی کردند. شش نفر در دست فتح (جناح اصلی ساف) و سه نفر در دست PFLP-GC طرفدار سوریه بودند. در سال ۱۹۸۳، اسرائیل با آزادی ۴۷۰۰ اسیر فلسطینی و لبنانی، از جمله چند افسر عالی‌رتبه ساف، در قبال آزادی شش سرباز ارتش اسرائیل از اسارت فتح موافقت کرد. سال بعد اسرائیل پذیرفت که ۱۱۵۰ اسیر فلسطینی دیگر را از زندان‌هایش آزاد سازد. بسیاری از اینان اجازه یافتند در قلمرو تحت کنترل اسرائیل بمانند.

دستورالعمل هانیبال

خبرنگار هاآرتص، لیبوویچ دار، انگیزه تهیه این دستورالعمل را دستگیری دو سرباز اسرائیلی در جریان کمین حزب الله در جنوب لبنان در ژوئن ۱۹۸۶ می‌داند. این دو سرباز که اجسادشان در مبادله با حزب الله در سال ۱۹۹۶ به اسرائیل بازگردانده شد، احتمالاً در جریان حمله اولیه جان باخته بودند. ایجادکنندگان این دستورالعمل، سه افسر ارشد فرماندهی شمالی ارتش اسرائیل بودند: سرلشکر یوسی پلد، افسر عملیات فرماندهی؛ سرهنگ گابی اشکنازی؛ و افسر اطلاعاتی، سرهنگ یاکوف آمیدور. مقامات نظامی اسرائیل پیوسته وجود این دستور محرمانه را انکار می‌کردند.

در ۱ اوت ۲۰۱۴، نیویورک تایمز بدون نام بردن از «دستورالعمل هانیبال» گزارش داد که حماس یک افسر ارتش اسرائیل را اسیر کرده است و ارتش اسرائیل در پاسخ، حدود ۱۴۰ غیرنظامی فلسطینی را کشته است. اما سانسورچی ارتش اسرائیل با نیویورک تایمز تماس گرفت و بیان کرد که هر گونه مطلبی مربوط به افسر گمشده باید پیش از انتشار به تأیید به ارتش اسرائیل برسد.

متن دقیق دستورالعمل مشخص نیست، هرچند به ادعای لیبوویچ دار چندین بار بازنویسی شده است. انشل ففر، روزنامه‌نگار جروزالم پست، این دستور را در سال ۲۰۰۶ به‌عنوان رویه‌ای استاندارد «شایعه‌شده» در پی هر اقدام به آدم‌ربایی توصیف کرد: محتوای این دستور به سربازان «گفته می‌شود، اما نه به‌طور رسمی».

معاریو نسخه‌ای از این دستورالعمل را که ظاهراً در سال ۲۰۱۴ اجرایی بود نقل کرده است:

آ. در جریان یک آدم‌ربایی، وظیفه اصلی نجات سربازانمان از دست آدم‌ربایان است، حتی به بهای آسیب رساندن یا مجروح کردن سربازانمان.

ب- در صورت تشخیص ربایندگان از ربوده‌شدگان و در پی عدم توجه ربایندگان به درخواست‌ها[ی ارتش]، باید با اسلحه گرم آدم‌ربایان را کشت یا دستگیر کرد.

د- (کذا) اگر وسیله نقلیه یا هواپیماربایان متوقف نشوند باید به صورت انفرادی و عمدی به سمت آنها شلیک شود تا به هواپیماربایان ضربه بزنند، حتی اگر به معنای آسیب رساندن به سربازان ما باشد. (این قسمت با یک ستاره توضیح همراه بود که تاکید می‌کرد: «در هر صورت باید برای توقف وسیله نقلیه و فرار نکردن آن اقدام شود».)

گویا دستورالعمل هانیبال در آن زمان چندین نسخه داشته است. علی‌رغم اصلاح دستورالعمل توسط ستاد کل ارتش اسرائیل در اکتبر ۲۰۱۳، دستورالعمل‌های مربوطه در فرماندهی جنوبی ارتش اسرائیل و در بخش غزه تا ژوئیه ۲۰۱۴ به‌روز نشدند. بنابراین، سه نسخه متفاوت این دستورالعمل را می‌شد، به‌ویژه در مسئله حساس ارزش جان یک سرباز، به شیوه‌های متفاوتی تفسیر کرد. سخنگویان اسرائیل مدعی‌اند که نیروهای ارتش اسرائیل حق ندارند اقدام به کشتن سرباز در خطر اسارت کنند. منتها کشته شدن بسیاری از سربازان ارتش اسرائیل و منابع دیگر مخالف این مدعاست و نشان می‌دهد که ارتش اسرائیل در عمل، سرباز مرده را بهتر از سرباز اسیر می‌داند.

بر اساس این دستورالعمل، پس از فرمان افسر میدانی، نیروهای اسرائیلی باید به روی نیروهای دشمن که اسیر ارتش اسرائیل را می‌بردند، آتش می‌گشودند. بنابراین، وسایل نقلیه مظنون به انتقال اسرا از میدان جنگ، حتی به بهای آسیب رساندن، یا حتی کشتن خود فرد ربوده‌شده، مورد حمله قرار می‌گرفت. بر اساس برخی تفاسیر، این اقدام شامل شلیک موشک از هلیکوپترهای تهاجمی یا شلیک گلوله تانک به سمت وسایل نقلیه مشکوک در حال فرار بود.

عاموس هارل خبرنگار هاآرتص در نوامبر ۲۰۱۱ نوشت که دستورالعمل هانیبال «به دلیل مخالفت مردم و سربازان ذخیره» برای مدتی به حالت تعلیق درآمد، اما پس از ربودن گیلاد شالیت در ژوئن ۲۰۰۶ توسط رئیس ستاد ارتش اسرائیل، بنی گانتز، بازنویسی و مجدداً اجرایی شد. بر اساس دستورالعمل بازنویسی‌شده، فرماندهان ارتش اسرائیل ممکن است هر اقدام لازمی را برای خنثی‌سازی عملیات آدم‌ربایی انجام دهند، حتی در صورت به خطر انداختن جان سرباز ربوده‌شده، اما نمی‌توانند سرباز ربوده‌شده اسرائیلی را بکشند. نسخه پس از سال ۲۰۰۶ به فرماندهان میدانی محلی این حق را می‌داد که بدون این‌که منتظر تأیید افسر مافوق بمانند، به هانیبال متوسل شوند.

شلومو گازیت، رئیس سابق اطلاعات نظامی اسرائیل (۱۹۷۴-۱۹۷۸) از این‌که یک افسر رده پایین («یک سرجوخه») می تواند از دستورالعمل هانیبال با چنین پیامد بالقوه‌ای استفاده کند، انتقاد نمود. توسل به دستورالعمل هانیبال در حمله فرامرزی حزب الله در سال ۲۰۰۶ پیامدهای گسترده‌ای داشت. یک تانک ارتش اسرائیل که در تعقیب ربایندگان فرستاده شده بود، مورد حمله قرار گرفت و خدمه‌اش جان باختند. تلاش برای بازگرداندن اجساد خدمه تانک منجر به تلفات بیشتر ارتش اسرائیل شد. زمانی که دولت اسرائیل بالاخره برای تصمیم‌گیری در مورد نحوه واکنش به این حمله تشکیل جلسه داد، اسرائیل - به گفته گازیت - «از قبل به جنگ وارد شده بود».

دستورالعمل هانیبال به طور رسمی توسط ارتش در سال ۲۰۱۶ لغو شد و در ژانویه ۲۰۱۷ با سه بخشنامه جداگانه جایگزین شد که «آزمون واقعی»، «تورنیکه» و «نگهبان زندگی» نام داشتند و به آدم‌ربایی در کرانه باختری و خارج از اسرائیل در زمان صلح و یک دستورالعمل کلی برای زمان جنگ می‌پرداختند. در مورد محتوای این دستورالعمل‌ها یا تفاوتشان اطلاعات بسیار کمی وجود دارد. یک تفاوت کلی میان دستورالعمل جدید و قبلی هانیبال این است که اکنون به وضوح بیان شده است که در صورت اقدام به آدم‌ربایی، سربازان باید «در حالی که از ضربه زدن به اسیر اجتناب می‌کنند» به سمت آدم‌ربایان شلیک کنند.

جنجال در داخل ارتش

دکتر آونر شیفتان، پزشک ارتش با درجه سرگرد، در سال ۱۹۹۹ در حین انجام وظیفه ذخیره در جنوب لبنان با دستورالعمل هانیبال مواجه شد. او در جلسات توجیهی ارتش «از رویه‌ای آگاه شد که به سربازان دستور می‌داد هر سرباز ارتش اسرائیل را در صورت اسیر شدن توسط حزب الله بکشند. این رویه به نظر من غیرقانونی بود و با قوانین اخلاقی ارتش اسرائیل مطابقت نداشت. متوجه شدم که این رویه‌ای محلی نبود، بلکه از ستاد کل سرچشمه می‌گرفت. احساس کردم که تماس مستقیم با مقامات ارتش فایده ای ندارد و به پنهانکاری ختم می‌شود.»

او با آسا کاشر، فیلسوف اسرائیلی که به تألیف منشور رفتار نیروهای دفاعی اسرائیل شهرت دارد، تماس گرفت. برای او «باورش سخت بود که چنین دستوری وجود داشته باشد» زیرا این «از نظر اخلاقی، قانونی و وجدانی اشتباه است». او تردید داشت که «کسی در ارتش وجود داشته باشد» که معتقد است «یک سرباز مرده بهتر از یک سرباز ربوده شده است». مقاله هاآرتص درباره تجربه دکتر شیفتان اولین مقاله‌ای بود که در یک روزنامه اسرائیلی در این باره منتشر شد.

بر خلاف دیدگاه کشر، شائول موفاز، رئیس وقت ستاد ارتش اسرائیل، در مصاحبه با روزنامه اسرائیلی یدیعوت آحارونوت در سال ۱۹۹۹ گفت: «به یک تعبیر، هرچند بیان این مسئله دردناک است، سرباز ربوده‌شده، برخلاف سرباز مرده، معضلی ملی است.» در پاسخ به این سؤال که آیا منظورش رون آراد (ناوبر نیروی هوایی اسیرشده در سال ۱۹۸۶) و ناخشون واکسمن (سرباز ربوده‌شده در سال ۱۹۹۴ که طی عملیات نجات نافرجام جان باخت) است، او پاسخ داد «طبعاً و نه تنها [این‌ها]».

به گفته پروفسور امانوئل گروس، از دانشکده حقوق دانشگاه حیفا، «این‌گونه دستورها باید از فیلتر دفتر دادستان کل نظامی عبور کنند، و در غیر این‌صورت، بسیار خطرناک هستند. زیرا دستوری که آگاهانه اجازه کشتن سربازان را ولو با مقاصد دیگر بدهد، ترسناک و آشکارا غیرقانونی است و همچنین اصلی‌ترین هنجارهای اجتماعی ما را تضعیف می‌کند.»

هارل می نویسد که نوعی «قانون شفاهی» در داخل ارتش اسرائیل ایجاد شده است که توسط بسیاری از فرماندهان حتی در سطح تیپ و لشکر پشتیبانی می‌شود. این فراتر از دستور رسمی است، از جمله استفاده از گلوله‌های تانک یا حملات هوایی. یک افسر ارشد به هاآرتص گفت: «تفسیری خطرناک و غیررسمی از پروتکل ایجاد شده است. هدف قرار دادن عمدی یک وسیله نقلیه به منظور کشتن فرد ربوده‌شده یک فرمان کاملاً غیرقانونی است. فرماندهی ارشد ارتش باید این موضوع را برای افسران روشن کند.»

سرهنگ دوم شوکی ریبک، فرمانده گردان ۵۱ تیپ گولانی، در پیشواز جنگ ۲۰۰۹ غزه، به سربازان خود فرمان داد که به هر قیمتی از آدم‌ربایی جلوگیری کنند و حتی به‌صراحت اعلام کرد که انتظار دارد سربازانش به جای اسیر شدن خودکشی کنند:

هیچ سربازی در گردان ۵۱ به هر قیمتی ربوده نخواهد شد. به هر قیمت. تحت هر شرایطی. حتی اگر به این معنی باشد که او با نارنجک خودش همراه با کسانی که می خواهند او را بگیرند، منفجر شود. همچنین حتی اگر به این معنی باشد که یگانش مجبور به شلیک رگبار به سمت ماشینی شود که قصد دارند او را با خود ببرند.

پس از پخش فایل ضبط‌شده دستورهای ریباک توسط منبعی ناشناس، ارتش اسرائیل منکر داشتن سیاست کشتن عمدی سربازان اسیرشده را تکرار کرد.

موارد ثبت‌شده اجرای پروتکل

موارد بسیاری از اجرای دستورالعمل هانیبال توسط ارتش اسرائیل مستند شده است. در این میان، می‌توان از نمونه‌های مزارع شبعا (۲۰۰۰)، گذرگاه کرم‌شالوم (۲۰۰۶)، عیتاالشعب (۲۰۰۶)، غزه (۲۰۰۸-۲۰۰۹)، گذرگاه ارز (۲۰۰۹)، رفح (۲۰۱۴)، شجاعیه (۲۰۱۴) و اردوگاه قلندیا (۲۰۱۶) نام برد.

اجرای ادعایی در طول جنگ ۲۰۲۳

در ۵ دسامبر ۲۰۲۳، گروگان‌های اسرائیلی آزادشده توسط حماس با کابینه جنگ بنیامین نتانیاهو ملاقات کردند و ادعا کردند که در جریان حمله ۷ اکتبر حماس به اسرائیل، آنها عمداً توسط هلیکوپترهای اسرائیلی در مسیر خود به غزه مورد حمله قرار گرفتند و دائماً توسط نظامیان اسرائیل گلوله‌باران شدند. به گفته برخی از مفسران، این یک مورد اجرای دستورالعمل برای غیرنظامیان اسرائیلی بود.

به گفته بازماندگان کیبوتز بئری، هاداس داگان و یاسمین پورات، دختر ۱۲ساله اسرائیلی لیل هتزرونی در ۷ اکتبر توسط گلوله‌های تانک ارتش اسرائیل کشته شد. سرهنگ دوم نوف ارز در مصاحبه با هفته‌نامه عبری هاآرتص اسرائیل توضیح داد که ارتش اسرائیل کم‌وبیش در مرز غزه از بین رفته بود. کسی نمانده بود که خلبانان هلیکوپتر یا پهپاد بتوانند با او ارتباط برقرار کنند. این امر شناسایی افراد روی زمین را بسیار دشوار می‌کرد. به گفته ارز، «[پروتکل] هانیبال، که ما در ۲۰ سال گذشته مانورش را انجام داده‌ایم، مربوط به یک خودروی منفرد حاوی گروگان‌ها است: شما می‌دانید که از کدام قسمت از حصار می‌گذرد، از کدام سمت جاده می‌آید، به چه سمت و حتی کدام جاده حرکت می‌کند... چیزی که ما اینجا دیدیم یک «هانیبال توده‌ای» بود. در حصار روزنه‌های زیادی وجود داشت. هزاران نفر در وسایل نقلیه مختلف، هم با گروگان و هم بدون گروگان [در حال حرکت بودند]».

در ۱۸ دسامبر، ارتش اسرائیل اعتراف کرد که «تلفاتی در نتیجه آتش دوستانه در ۷ اکتبر وارد شد»، اما افزود که «فراتر از بررسی‌های عملیاتی، به دلیل تعداد بسیار زیاد و پیچیده این رویدادها، بررسی حوادثی که در کیبوتس‌ها و جوامع جنوب اسرائیل به خاطر شرایط چالش‌برانگیز سربازان در آن زمان رخ داد، از نظر اخلاقی صحیح نیست.»

نامگذاری

مقامات اسرائیل اصرار دارند که نام این دستورالعمل یک نام تصادفی کامپیوتری است، اما محتوای آن با آنچه از هانیبال، ژنرال کارتاژی، نقل شده همخوانی دارد. مشهور است که او خودکشی با سم را به اسارت دشمنان رومی خود ترجیح می‌داد.

هانیبال واژه‌ای با ریشه فینیقی (یک زبان سامی) و متشکل از دو بخش «حانو» و «بعل» است. در باره معنایش دو نظر وجود دارد: بعضی آن را به صورت «لطف خداوند» و برخی آن را به شکل «خداوند مهربان است» می‌خوانند. «بعل» نام یکی از خدایان کنعانی (از شاخه شمال‌غربی زبان‌های سامی) است.

همچنین ببینید

• منشور رفتار نیروهای دفاعی اسرائیل
• دکترین ضاحیه

لینک های خارجی

دستورالعمل هانیبال ، مستند ساخته بنی برونر، برای الجزیره انگلیسی

منابع

[[رده:اسیران جنگی]] [[رده:تاکتیک نظامی]] [[رده:نیروهای دفاعی اسرائیل]]