علی‌مردان‌خان بختیاری

علی‌مردان‌خان بختیاری (زاده ۱۲۷۱ بارده -درگذشته ۱۳۱۳ زندان قصر)، از سرداران بختیاری که با حکومت پهلوی اول از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ به مدت ۵ سال جنگید و به دستور رضاشاه در زندان قصر به جرم شورش در مقابل دولت مرکزی اعدام شد.

علی مردان خان بختیاری علی‌مردان‌خان
تصویر علی‌مردان‌خان بختیاری
زادهٔ	قلعه بارده، چهارمحال و بختیاری
درگذشت	۱۳۱۳ زندان قصر
علت مرگ	اعدام توسط رضا شاه
آرامگاه	شهر ری حرم عبدالعظیم حسنی
دیگر نام‌ها	شیر علیمردون
شهروندی	ایران
سال‌های فعالیت	مبارزه مسلحانه (۱۳۱۳–۱۳۰۸)
عنوان	شیرعلی مردان
مخالف(ها)	رضا شاه
همسر(ها)	بی بی عروس
والدین	علیقلی خان چهارلنگ بختیاری و بی‌بی مریم بختیاری

زندگی

دوران جوانی و فعالیت سیاسی

پدرش در جوانی در اثر توطئه‌ای فامیلی وفات یافت. علیمردان خان، کودکی خود را نزد مادربزرگ مادری‌اش بی‌بی فاطمه چهارلنگ کیانرثی (دختر علیرضاخان کیانرثی) و همچنین دایی‌های خود علیقلی خان سردار اسعد و خسروخان سردار ظفر گذراند و به مکتب رفت. در جوانی، از سواران بختیاری در قیام مشروطه بود. در سال ۱۳۰۲ خورشیدی بعد از مجزا شدن طوایف چهارلنگ از هفت لنگ به همراه برادر خود محمد علی خان به عنوان رؤسای این طایفه تعیین گردیدند. علیمردان خان پس از چندی علیه دولت رضاشاه شورید و بختیاری و شمال خوزستان را تصرف کرد، اما نهایتاً با تهاجم ارتش و پا در میانی دیگر خوانینِ بختیاری پس از یکسال جنگ در قهفرخ (فرخ شهر کنونی) حاضر به صلح و تسلیم شد و به زندان قصر منتقل گردید.

قیام بختیاری‌ها با رهبری علیمردان خان

در دوره پهلوی اول اقدامات ایذایی فراوانی از سوی رضاشاه بر علیه ایل بختیاری صورت گرفت از جمله دریافت مالیات‌های سنگین، اعزام اجباری جوانان نان آور خانه به سربازی اجباری، دریافت اجباری احشام روستاییان و عشایر بختیاری، خلع سلاح، اجبار عشایر به تخته قاپو ؛یکجانشینی و مجبور کردن مردان بختیاری به کنار گذاشتن لباس محلی ایل بختیاری که بخشی از هویت این ایل بود و پوشیدن کلاه پهلوی از جمله دلایل نارضایتی مردم در عرصه حکومت پهلوی بود

در چنین شرایطی نارضایتی فراوانی در میان بختیاری ها بر علیه اقدامات دولت رضا شاه شکل گرفت در بهار سال ۱۳۰۸ اقدامات رضا شاه بر علیه بختیاری ها به اوج خود رسید و باعث نارضایتی فراوانی شد.

خان آزادی خواه علی مردان خان بزرگان طوایف را در قشلاق گرمسیر برای مشورت فرا میخواند تا ببیند آیا در صورت قیام وی را حمایت میکنند؟ بزرگان بختیاری که از شرایط ظالمانه ای که حکومت برایشان ایجاد کرده ناراضی هستند، با سوگند به قرآن هم قسم شدند که تا پای جان او را همراهی کنند به سرعت دیگر طوایف ناراضی از ظلم و تعدی پهلوی اول به علیمردان خان پیوستند.

قیام بختیاری ها بر علیه رضاشاه آغار میگردد؛ ابتدا مجاهدین بختیاری راههای ارتباطی را قطع کردند تا در صورت حمله قوای دولتی غافلگیر نشوند.

خشم مردم از رضاشاه و اعمالش سبب گردید تا علی مردان خان همه جا با استقبال گسترده عموم مردم مواجه شود.

به درخواست دولت؛ که از قیام بختیاری ها وحشت زده شده بود گروهی از خوانین از طرف دولت وارد مذاکره با علی مردان خان شدند اما خوانین مسن نتوانستند خان جوان را قانع و از تصمیمش منصرف نمایند.

در حوالی منطقه پیر غار در فارسان چهارمحال بختیاری علی مردان خان در جمع بزرگان مجاهدین رزمنده انگیزه و هدف قیام خود را توضیح داد و حاضران در این اردوی نظامی عهد بستند که تا آخرین نفس و تا جان در بدن دارند؛ برای نابودی رضا شاه بجنگند.

دز این اردوی نظامی «هیات اجتماعیه بختیاری» متشکل از ۱۲ تن از سران و کلانتران بختیاری تشکیل گردید.

این هیات در حکم شورای فرماندهی جنگ بود سپس علی مردان خان رهسپار فریدن و ییلاق عشایر چهارلنگ شد تا طوایف مذکور را برای همراهی در قیام فرا بخواند.

در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۰۸ شمسی علی مردان خان با نیروهایش که تعداد آنها ۲۰۰۰ نفر بود و بر پرچم آنان عبارت«لا اله الا الله محمد رسول الله و علی ولی الله» نقش بسته بود و شعار میدادند « ایما ای خایم دینون راست کنیم، جون ز ایما مال ز ایسا » ( ما میخواهیم دین را اصلاح کنیم جان از ما مال از شما ) وارد شهرکرد شده و شهر را به تصرف خود در آوردند.حاکم نظامی شهرکرد به ماموران دستور سنگر بندی شهر را داد اما چون موج خروشان رزمندگان بختیاری را دید از بیم جان شهر را رها و به بروجن عقب نشینی کرد.

اماکن دولتی در اختیار رزمندگان قرار گرفت علی مردان خان تمام قوانین دولتی که موجب تحقیر فشار و ستم به مردم بود ملغی اعلام کرد مالیاتها لغو گردید لباس و کلاه بختیاری رواج پیدا کرد و هرکس کلاه پهلوی بر سر میگذاشت جریمه یا حیس میشد. سواحل زاینده رود اصفهان به تصرف بختیاری ها در آمد.

دولت از این اقدام شجاعانه سواران بختیاری به وحشت افتاد نیروهایی را به فرماندهی سرهنگ محمد میمند از راه تنگبیدکان جهت مقابله با بختیاریها اعزام نمود. سواران بختیاری با تصرف تنگ انجیر و ارتفاعات مشرف بر دشت، قوای مزبور را در سفید دشت به محاصره کامل در آوردند.

سروان «عبدالله هدایت» فرمانده قشون دولتی مامور میشود حلقه ی محاصره را بشکند ولی رشادت رزمندگان بختیاری باعث میشود تا پس از برجا گذاشتن تلفات سنگین وادار به عقب نشینی شود.

در حین درگیری و همزمان مذاکرات صلح و اتش بس در قفهرخ (فرخ شهر کنونی) در چهارمحال بختیاری ادامه داشت که ناگهان حمله ی بی رحمانه نظامیان از زمین به استعداد پیاده نظام مسلح و آتشباری توپخانه و هواپیماهای نظامی آغاز گردید.

در واقع نظامیان با مطرح کردن مذاکره و توافق به دنبال کسب فرصت لازم برای آشنایی با منطقه و طراحی نقشه حمله بودند ؛ و تنگ انجیزه را مورد حمله قرار دادند پس از سه روز مقاومت نیروهای بختیاری، تنگه مذکوز به اشغال قوای دولتی افتاد با تصرف تنگه هجوم به ارتفاعات اطراف تنگه برای قوای متخاصم دولتی آسان گردید، جنگ در منطقه دیگر بنام سیاهه کوه شدت گرفت اما نیروهای دولتی توانستند ارتفاعات را به تصرف خود در آوردند و زمینه برای شکستن حلقه محاصره نیروهای نظامی محصور بوجود آمد و سرانجام محاصره نظامیان شکسته شد.

پیشینه

علی‌مردان خان از باب محمود صالح و شاخه چهارلنگ بود. مادرش، سردار بی بی مریم در جنگ اول جهانی علیه نیروهای اشغالگر روس و انگلیس قیام کرد.علیمردان خان در قلعه بارده چشم به جهان گشود.

پدرش در جوانی در اثر توطئه‌ای فامیلی کشته شد. علی‌مردان خان، کودکی خود را نزد مادربزرگ مادری‌اش، بی بی فاطمه چهارلنگ کیانرثی و همچنین دایی‌های خود، علیقلی خان سردار اسعد و سردار ظفر در گذراند و به مکتب رفت.

در جوانی، از سواران بختیاری در قیام مشروطه بود. در سال ۱۳۰۲ خورشیدی بعد از مجزا شدن طوایف چهارلنگ از هفت لنگ به همراه برادر خود محمد علی خان، به عنوان رؤسای این طایفه تعیین گردیدند. علیمردان خان پس از چندی علیه دولت رضاشاه شورید که باعث تصرف شهرکرد و شمال خوزستان گردید اما نهایتاً با تهاجم ارتش و دخالت دیگر خوانینِ بختیاری پس از یکسال جنگ در فرخ شهر، حاضر به تسلیم شد و به زندان قصر منتقل گردید. سرانجام در سپیده دم سال ۱۳۱۳ خورشیدی و برخلافِ امان نامه‌ای که رضاشاه صادر کرده بود، در برابر جوخه اعدام قرارگرفت.

در کلام نویسندگان

درسپیده دم یکی از روزهای اسفند ۱۳۱۳ حیاط زندان، در وسط سنگ‌فرش حیاط چوبه داری دیده می‌شد؛ که در فاصله معینی تعدادی نظامی مسلح در حالیکه تفنگهای خود را آماده شلیک می‌کردند، جهت اجرای مأموریت حکم اعدام صف کشیده بودند؛ زیرا علیمردان خان بختیاری محکوم به مرگ شده بود.

سید جعفر پیشه‌وری از قول یکی از زندانبانان که شاهد اعدام آن سر کرده بختیاری بود می‌نویسد: در آخرین لحظاتی که می‌خواستند وی را به چوبه دار ببندند کلاه پهلوی خود را به نشان نفرت از رژیم پهلوی مچاله کرد و دور انداخت و صدای رسایش که می‌گفت زنده باد ایران و آزادی با صفیر چند گلوله خاموش شد و لحظاتی بعد جسد بیجان مردی که دلی چون شیر و عزمی پولادین داشت و در میدان‌های جنگ هیچ رزمنده‌ای پشت او را ندیده بود دمر بپای چوبه دار بر زمین در غلطید.

نامه علی‌مردان خان به ریاست مجلس شورای ملی

از اسناد مهم تاریخ معاصر ایران در موضوع روابط بختیاری‌ها، نامه‌ها و شکایاتی است که علی‌مردان خان بختیاری به ریاست مجلس شورای ملی نگاشته‌است. اصل نامه‌ها در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. علی‌مردان خان در این شکواییه بر چند نکته و موضوع تأکید و اشاره کرده‌است:

1. ظلم و ستم فراوان خوانین به بختیاری‌ها و استثمار بیرحمانه مردم
2. وابستگی خوانین به اجانب و بیگانگان
3. بی اعتنایی برخی خوانین به اصول مشروطیت و عدالتخواهی.

متن خلاصه شده و اعتراضات او نیز بدین شرح است:

چند نفر از خوانین هفت لنگ که زمامدار حکومت بختیاری بوده و در هر واقعه خود را جلو انداخته و قائد و زعیم ایل بوده‌اند، با اینکه خود مصدر هیچ خدمتی نبوده‌اند و در هر موقع جز خیانت ، چیزی از آنان مشهود نگردید، سالهای دراز حکومت و وزارت و مشاغل مهم مملکتی را به عنوان مزد خدمت، اشغال و از ظلم، تعدی، غارت و ضبط دارایی ملت فرونگذاشته، نه تنها ایل بختیاری را از هستی ساقط بلکه مجاهدات و خدمات آنها را بی‌نتیجه، شرافت و آبروی آنها را به واسطه عملیات خائنانه تضییع نمودند. فقط مطلبی که بر وکلا معظم پوشیده و مخفی است، همانا رفتار ظالمانه و حرکات شقاوت کارانه‌ایست که نسبت به ایل و طوایف بیچاره ما آورده که قلم از تحریر آن عاجز است. بیچاره ایل بختیاری از اثر ظلم و تعدی آنها نه مال دارد نه جان نه اختیار نه اراده. از کلیه حقوق زندگی عادی بی‌نصیب است. عده از ایل بختیاری از فرط بیچارگی، زن‌های خود را به انگلیس‌ها فروخته و برای سد جوع در هوای گرم عربستان، در مقابل جزئی روزی در معادن نفت به کارهای سخت مشغول هستند

محمد علی خان بردار کوچک علی مردان خان

علی‌مردان خان در شعر شاعران

محسن پزشکیان:

برگ بلوط‌ها از پِشِنگه باروت

مُشبک است

آن کیست

راه بر نفسِ تنگه بسته؟

آن کیست

رِکه کرده

از کُچه بلند؟

وقتی دهان سنگرش از چهچهٔ گلوله تهی ماند

دلم رُمبید

که را دلی است که در نعش شیر علی نگاه کند؟

آن سوی سنگ پوزه‌های مورب

آن سوی آفتاب

آنجا که کرکسان

قیقاج می‌زنند

مگر نعش شیر علی افتاده‌است؟

که را دلی است که در نعش او نگاه کند؟

جز بی عروس

که توریِ سپید را

از سر هنوز نگشوده‌است؟

بی عروس!

نعش شیر علی را

از زیر آفتاب

بردار

مرثیه بختیاری

تفنگ علیمردون هم باز صدا کرد سرهنگ کُله پوستی هنگ بِلا کرد

تفنگ علیمردون هم باز قُرمنید سرهنگ کله پوستی چادر رُمنید

بی عروس کل ایزنه کل بساکی سَنگران خین گِرِد تا کفت خاکی

بی عروس تو کل بزن کل بساکی تفنگچی زِ مَمصالح سُوار ز راکی

شُمشیر علیمردون طلای بی غَش به زمین بِرچ ایزنه به آسمون تَش

نظامی کله پوستی لنگا مَلاری نی تری جنگ بُکُنی وا بختیاری

طیاره بال بال کنه سر کوه وِردُون اسم شانه کور کنه شیر علی مردون

طیاره بال بال کنه سر کوه فردون شُمشیرم به گِـل زنم سی کل ایرون

دودر گل سی کشتنم پلان بریدن گویلم ز داغ مو کمر بریدن

بالونا بالا هوا بالا تنیده ددویل محمد علی پلا بریده

کُجه تیپ کُجه سپاه کُجه فراشُم ره بدین دام و ددوم بیان سر لاشم

نشست تخصصی «بررسی و بازخوانی نقش علی‌مردان خان بختیاری»

هم‌زمان با سال‌روز کشته‌شدن علی‌مردان‌خان بختیاری، مشهور به شیرعلی‌مردان، در سه‌شنبه ۱۶ دی ماه ۱۴۰۰، به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی چهارمحال و بختیاری، نشست تخصصی «بررسی و بازخوانی نقش علی‌مردان خان بختیاری» با حضور جمعی از محققان تاریخ، در شهر کرد برگزار شد.

پانویس

در تاریخ بختیاری علی مردان خان (اول) دیگری هم وجود داشته که جد شیرعلیمردان (دوم) محمودصالح می‌باشد. علی مردان خان اول بعد از افشاریه با تصرف خوزستان و لرستان و اصفهان و فارس و دیگر نواحی مدعی تاج و تخت سلطنت بود و به نیابت از ابوتراب صفوی (شاه اسمائیل سوم) نایب السلطنه ایران شد، اما پس از کشمکشهایی با کریم خان زند و طی نبردهایی با وی، در چهار محال توسط گماشتگان کریم خان زند ترور شد.

منابع

• حماسه زاگرس، مصطفی علیزاده گل سفیدی