باغ‌موزه قصر

باغ‌موزه قصر که در گذشته زندان قصر نامیده می‌شد، اولین زندان متمرکز شهر تهران بود. این زندان هم‌اینک تعطیل شده و تحت عنوان باغ‌موزه قصر در بزرگراه شهید صیاد شیرازی، خیابان پلیس قرار دارد. این بنا به عنوان یکی از مراکز فرهنگی، تاریخی و هنری کشور مورد بازدید عموم است. در یازدهمین مراسم آیین انتخاب موزه‌های برتر و مراسم نکوداشت روز جهانی موزه که ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ در خانه هنرمندان برگزار شد، باغ‌موزه قصر در شاخص‌های گردآوری و توسعه مدیریت، موفق به کسب عنوان موزه برتر سال در میان ۹۵ موزه شرکت کننده شد.

• باغ موزه قصر در ناحیه پنج شهرداری منطقه هفت تهران، قرار گرفته‌است.

باغ موزه قصر
ساختمان مارکوف و محوطه آن
نام	باغ موزه قصر
کشور	ایران
استان	استان تهران
شهرستان	تهران
اطلاعات اثر
نوع بنا	آجری
سال‌های مرمت	۱۲۱۴
کاربری	زندان
کاربری کنونی	مجموعه فرهنگی، هنری، تاریخی، سیاسی و گردشگری
دیرینگی	دوره قاجار و پهلوی
دورهٔ ساخت اثر	دوره پهلوی
بانی اثر	محمد درگاهی
مالک فعلی اثر	سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، رئیس: آقای ناصر قاسمی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۷۶۶
تاریخ ثبت ملی	۲۶ آبان ۱۳۷۵
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد (همه روزه) با هماهنگی تلفن ۹۶۶۵۷۴۰۱–۰۲۱
وبگاه	http://qasr.ir http://instagram.com/qasr_ir

عمارت کلاه‌فرنگی، بازمانده از دوران قاجار.

کلاه‌فرنگی در کنار قصر، در زمان محمدشاه

بخشی از دیوار زندان که تخریب نشده‌است.

تاریخچه

همچنین ببینید: قصر قاجار

در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت امور خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود. این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود.

با ایجاد حکومت رضا شاه، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد؛ لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. محلی که برای این کار در نظر گرفته شد قصر قاجار (حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی) بود که دارای ساختمان‌های قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ خورشیدی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد؛ و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید.

زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضا شاه افتتاح گردید. فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد ۱۹۲ اتاق بود با گنجایش ۸۰۰ زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.

در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل شد و شهرداری تخریب بخش‌هایی از زندان را آغاز نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی پیش از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی ایران در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری شد. البته در این میان تا پیش از ثبت این محل، زندان زنان سیاسی تخریب شده بود.

در نهایت، در سال ۱۳۹۱ به وسیلهٔ شهرداری تهران براساس طرح معماری و ایده مفهومی تجربی معماری کلانشهر، به باغ موزه تبدیل گردید و در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح گردید.

زندانیان مشهور

نخستین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضا شاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان محبوس گردید. سید جعفر پیشه‌وری، قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان خان بختیاری، پنجاه و سه نفر و محمد فرخی یزدی و همچنین تقی ارانی برخی از زندانیان معروف این زندان هستند.

با اوج گرفتن اعتراضات به حکومت پهلوی نیز بسیاری از چهره‌های نام آشنای جمهوری اسلامی در سال‌های قیام، در زندان قصر محبوس بوده‌اند. آیت الله طالقانی، مهدوی کنی، محمدتقی شریعتی (پدر علی شریعتی)، اکبر هاشمی رفسنجانی، سید علی خامنه‌ای، مرتضی مطهری، باهنر، محمدجواد تندگویان، احمد احمد، مرضیه دباغ و عزت شاهی از این چهره‌ها هستند.

از زندانیان معروف پس از انقلاب، می‌توان به امیرعباس هویدا و اغلب اعدام‌شدگان حکومت پهلوی اشاره کرد. (تنها چند تن از آن‌ها پیش از افتتاح مجدد زندان قصر در مدرسه رفاه اعدام شده بودند.) از دیگر زندانیان غیرسیاسی این زندان را می‌توان پری بلنده، سیدمهدی بلیغ، اصغر قاتل نام برد.

فرارهای مشهور

تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، بزرگ‌ترین و معروف‌ترین مورد فرار از زندان قصر، در زمان رضاشاه مربوط به سید فرهاد نامی از اشرار محلی بوده‌است. و در زمان محمدرضاشاه نیز معروف‌ترین فرار مربوط به اشرف دهقان از چریک‌های فدایی خلق بود. اندکی پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران، درهای زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد. در میان خلاص‌شدگان از زندان، دو آمریکایی متهم به اختلاس نیز حضور داشتند که ماجرای فرار آن‌ها توسط نویسنده آمریکایی کن فالت نگاشته شد و فیلم فرار عقاب‌ها نیز از روی آن ساخته شد.

سید فرهاد از اهالی روستای سه (soh) از توابع نطنز بود. دربارۀ او و دو نفر دیگر کتابی به نام سه مرد عجیب نوشته شده‌است.

نقشه تطبیقی قصر قاجار و موزه قصر کنونی

یکی از بزرگ‌ترین فرارهای تاریخ (از لحاظ تعداد نفرات) از این زندان صورت گرفته‌است. در روز یکشنبه ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، در میانه آشوب و به هم ریختگی ناشی از انقلاب، ۱۱۰۰۰ زندانی سیاسی و عادی و تعدادی اروپایی و آمریکایی از این زندان گریختند. در پی حمله مردم و حامیان مسلح آیت‌الله خمینی به زندان، زندان‌بانان گریختند و راه برای آزادی محبوسان هموار شد. پس از فرار افراد دربند، تظاهرکنندگان به داخل زندان ریختند و وارد انبار مهمات شده و مقادیر زیادی سلاح به دست آوردند.

ادبیات

برجک دیده‌بانی زندان قصر.

محمد فرخی یزدی، شاعر سیاسی و پرآوازه ایرانی، غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار» که مفقود شده‌است. همچنین بزرگ علوی نیز در آثار خود به این زندان و خاطرات خودش از آن اشاره نموده‌است.

نگارخانه

• 
  صادق خلخالی در مقام حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب در دفتر کارش در زندان قصر
• 
  بند سیاسی زندان قصر
• 
  ورودی هواخوری بند مارکوف زندان قصر
• 
  بند عمومی مارکوف زندان قصر
• 
  سلول انفرادی اصغر قاتل در زندان قصر
• 
  لباس فرم زندانبانان
• 
  مرکز اسناد زندان قصر
• 
  بند موزه پهلوی اول
• 
  انفرادی بند مارکوف زندان قصر
• 
  سالن ملاقات زندان سیاسی قصر
• 
  هواخوری بند مارکوف زندان قصر
• 
  مامور قصر در دوران پهلوی اول
• 
  سلول انفرادی در زندان سیاسی قصر

جستارهای وابسته

• زندان اوین
• زندان ساواک
• زندان ابد
• زندان قزل قلعه
• زندان قزل حصار
• زندان گوهردشت
• زندانی سیاسی
• کمیته مشترک ضدخرابکاری
• بازداشتگاه کهریزک
• فهرست موزه‌های ایران

پیوند به بیرون

• ملکی حسین. تاریخ بیست ساله ایران. انتشارات: نشر ناشر. تهران ۱۳۶۳.
• باغ‌موزه قصر در وبگاه همشهری آنلاین