در ریاضیات معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری به معادلهٔ دیفرانسیلی گفته میشود که در آن مشتقات تابع مجهول در یک زمان مشخص بر حسب تابع و مشتقات آن در زمانها و مکانهای پیشین خود داده میشود. سیستمهای با معادلات دیفرانسیل تاخیری را عموماً سیستمهای زمان-تاخیری میگویند.
یک معادلهٔ دیفرانسیل تاخیریِ معمولی، به صورت کلی به فرم زیر نوشته میشود.
که در این معادله شرط اولیه، توسط یک تابع تاریخچهٔ آغازین مشخص میشود. این تابع تاریخچهٔ آغازین به شکل زیر است.
در این حالت به ازای هر و ، ها و ها را تاخیرهای زمانی مینامند. علاوه بر این اگر معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری دارای تاخیرهای باشد، آنگاه آن معادلهٔ دیفرانسیل را یک معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری خنثی مینامیم.
یک معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری همانند یک معادلهٔ دیفرانسیل معمولی یا یک معادلهٔ دیفرانسیل جزئی میتواند بدون پاسخ یا دارای بینهایت پاسخ باشد. برای یک معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری تنها زمانی پاسخ منحصر به فرد موجود است، که شرایط اولیهٔ مناسب در کنار آن الحاق شود.
معادلات دیفرانسیل تاخیری عموماً گام به گام و توسط روشی که به روش گامها معروف است، حل میشوند. برای مثال یک معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری با تأخیر ثابت را در نظر بگیرید.
با شرایط اولیهٔ ، آنگاه جواب در بازهٔ تابع است که یک پاسخ مسئلهٔ مقداراولیهٔ غیرهمگن زیر است.
که . این روش برای بازههای مختلف تکرار میشود و پاسخ نهایی معادله بر بازهٔ مورد نظر به دست میآید.
بهطور مشابه با معادلات دیفرانسیل معمولی، معادلات دیفرانسیل تاخیری نیز میتوانند با روش معادلهٔ مشخصه تحلیل شوند. معادلهٔ مشخصهٔ متناظر با معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری خطی با تاخیرهای گسستهٔ زیر
برابر است با:
ریشهٔ معادلهٔ مشخصه است که به آن ریشه یا مقدار ویژه میگویند. برخلاف معادلهٔ دیفرانسیل معمولی در این حالت معادلهٔ مشخصه تعداد زیادی مقدار ویژه دارد که این مقادیر ویژه یک طیف تشکیل میدهند. معادلهٔ مشخصهٔ یک معادله دیفرانسیل تأخیری به علت وجود تابع نمایی یک معادلهٔ غیرخطی است که نمیتوان آن را از روشهای معمولِ تحلیلی حل کرد؛ بنابراین برای حل این معادلات از روشهای عددی و نرمافزارها کمک میگیریم.
مثال
معادلهٔ دیفرانسیل تأخیری زیر را در نظر بگیرید.
معادلهٔ مشخصهٔ این معادله برابر است با:
که این معادله ریشهٔ حقیقی ندارد و برای حل آن در صفحهٔ مختلط از روشهای عددی و نرمافزار کمک میگیریم.