چغازنبیل
مختصات: ۳۲°۰′۳۰″ شمالی ۴۸°۳۱′۱۵″ شرقی / ۳۲٫۰۰۸۳۳°شمالی ۴۸٫۵۲۰۸۳°شرقی به ایلامی زیگورات دوراونتاش (Ziggurat Dūr Untash) یا با نام امروزی چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانی است که در زمان ایلام (ایلامی‌ها) و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتاش است و در نزدیکی شوش در استان خوزستان قرار دارد.
| زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات اثر | |
| مکان |  ایران، استان خوزستان ،شوش |
| نوع | فرهنگی |
| معیار ثبت | iii, iv |
| شمارهٔ ثبت | ۱۱۳ |
| منطقه | آسیا |
| تاریخچه | |
| تاریخچهٔ ثبت | ۱۹۷۹ (طی نشست سوم) |
| اطلاعات ثبت ملی | |
| شماره ثبت ملی | ۸۹۵ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱ دی ۱۳۴۸ |
| دیرینگی | عیلام |
| † منطقهٔ بر پایهٔ دسته‌بندی یونسکو | |
این سازه در سال ۱۹۷۹ میلادی اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین‌المللی برای آن ارزش استثنایی و جهانی قائل است.[۱]
خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.[۲]
جایگاهویرایش
چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش واقع شده است. این سازه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش (شهر باستانی) و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر واقع است، اما به دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز، مرز این دو شهرستان، در تقسیمات کشوری جزء شهرستان شوش محسوب می‌گردد. این بنا در طول جغرافیایی ۴۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه و پهنای جغرافیایی ۳۲ دقیقه‌است.
راههای دسترسیویرایش
دسترسی به چغازنبیل از دو مسیر امکان پذیر است. مسیری که از جاده اهواز-شوش به سمت هفت تپه منحرف می شود و سپس به سمت چغازنبیل امتداد می یابد. همچنین از مسیر شوشتر به کشت و صنعت کارون که تا چغازنبیل امتداد می یابد.
تاریخچه و ریشه نامویرایش
این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ. م)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شوش (شهر باستانی)، ساخته شده‌است.
مکان جغرافیایی زیگورات چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شوش (شهر باستانی) و ۳۵ کیلومتری غرب شهر شوشتر، در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه است. دسترسی به این اثر باستانی از جاده‌ای انحرافی در جاده شوش به اهواز و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) مقدور است.
زیگورات (/ˈzɪɡəræt/ ZIG-ər-at; اَکدی ziqqurat, به سومری zaqāru) از زقوره اکدی سامی[۳] به معنای نوک، قله کوه ومکان مرتفع[۴][۵][۶] آمده و در ایران تلفظ این کلمه از مقالات رومن گیرشمن گرفته شده و بیشتر «زیگورات» خوانده شده است، این بنا در اصل از ابنیهٔ سومری بوده که برای عبادت خدایان به شکل مرتفع ساخته می‌شده و در ممالک بین‌النهرین به وفور دیده می‌شود از این ابنیه به جا مانده همچون زیگورات اور، زیگورات اتمنانکی، زیگورات انلیل، زیگورات لارسا، زیگورات دور شاروکین در عراق نیز می‌توان نام برد.
دوراونتاش نیز (Dur-Untash) از ترکیب دو واژهٔ Dūr عیلامی به معنای مکان و منزلگاه[۷] و اونتاش نام پادشاه عیلامی سازندهٔ این بنا گرفته شده، واما زیگورات چغازنبیل نامی جدید است که جای خود را به نام عیلامی این بنا داده محققان غربی در مورد این نام آورده اند:
باستان‌شناس فرانسوی Jean Bottéro در کتاب خود Ancestor of the West در صفحه ۸۸ در اشاره به نام اصلی این بنا و معنی آن آورده:[۸]
در قرن ۱۳ام [پیش از میلاد] پادشاه اونتاش نبی ریشه دور اونتاش «شهر اونتاش» را بنا کرد که در «فارسی امروزی»، چغازنبیل است
همچنین در کتاب خاورمیانه و آفریقا لغت نامه اماکن تاریخی نوشته Trudy Ring جلد چهارم صفحه ۱۸۶ در مورد نام این بنای تاریخی آمده:[۹]
چغازنبیل نام مدرن دور اونتاش یا ال انتاش نبی ریشا هست، یک شهر عیلامی که در حدود ۱۲۵۰ قبل از میلاد ساخته شد، دور اونتاش پایتخت پادشاه عیلامی أونتاش گال بود (که همچنین معروف به أونتاش نبی ریشه است)
واژه چغازنبیل در زبان لری به معنی "تپه سبدی" است.[۱۰]
اونتاش گال پادشاه ایلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را داده است. بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع شده است و مرتفع ترین بخش آن است.
این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیریش (حدود ۱۲۵۰ پ. م)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شوش (شهر باستانی)، ساخته شده‌است؛ و در حمله سپاه آشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. در سال ۱۸۹۰ میلادی زمین شناس سرشناس ژاک دو مورگان گزارش می‌دهد که در ناحیه چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. گویا شرکت نفت ایران در پی همین گزارش بود که پایه گذاری شد. پس از گذشت پنجاه سال مهندسانی که سرگرم فعالیت های نفتی در چغازنبیل بودند آجری را یافتند که روی آن نوشته‌هایی بود. آجر را برای باستان شناسانی که در شوش کاوش می‌کردند فرستادند و پس از آن یک زنجیره کاوشهایی در چغازنبیل صورت گرفت که به کشف معبد چغازنبیل و آثار مهم دیگری انجامید.[۱۱] سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری گردید. گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید، اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیب های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصاً باقی مانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده‌است.
بخش‌های مختلف چغازنبیلویرایش
| این نوشتار به هیچ منبع و مرجعی استناد نمیکند. |
ساکنان محلی به تپه‌های غیرطبیعی، «چغا» می‌گویند [نیازمند منبع] و زنبیل نیز به معنی سبد می‌باشد و چون این محل تا قبل از حفاری به شکل سبد وارونه بوده، به آن چغازنبیل می‌گفتند.[نیازمند منبع] کلمه چغا در قسمت شمالی دشت خوزستان به معنی تپه آثار باستانی می‌باشد[نیازمند منبع] و موارد مکرر آن مانند: چغازنبیل (تپه باستانی به شکل زنبیل)، چغامیش (تپه باستانی به شکل میش)، چغاپهن (تپه باستانی پهن و بزرگ) و غیره به خوبی مشاهده می‌گردد.
زیگورات Zigurat، در زبان سومری به معنی معبد چند طبقه و پله ای شکل می‌باشد.[نیازمند منبع] این بنا نخستین بار توسط «براون» Boraven کارشناس نیوزلندی شرکت نفت ایران و انگلیس در سال ۱۹۳۶ میلادی کشف گردید و طی سالهای ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳ میلادی توسط رومن گیرشمن حفاری گردید.[نیازمند منبع]
زیگورات چغازنبیل معبدی است به جامانده از دوره ایلام که توسط «اونتاش گال» و در سال (۱۲۴۰–۱۲۷۵ ق. م) برای خدای «اینشوشیناک» (خدای حامی شهر شوش) ساخته شده‌است.
معبد چغازنبیل درون‌شهری به نام «دوراونتاش» (دور، به معنی شهر و «اونتاش» نام سازنده شهر است) قرار گرفته که محوطه ای به طول و عرض حدود ۱۰۰۰× ۱۳۰۰ متر را در بر می‌گیرد و از سه حصار تو در توی خشتی تشکیل شده که به ترتیب: معبد اصلی (زیگورات) در مرکز حصار اول، کاخها و معابد کوچک در حصار دوم، آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی و کاخ‌های سلطنتی و تصفیه خانه آب در حصار سوم، قرار دارند.
عبادتگاه‌های دیگری برای خدایان و الهه‌های ایلام در چغازنبیل ساخته شده بود که عبارتند از:
- «نوسکو» Nusku (خدای آتش)
- «پی نیکیر» Pinikir (مادربزرگ خدایان)
- «اَدَد» Adad (خدای هوا)
- «نین الی» Nin - Ali (همسر خدای هوا)
- «شیموت» Shimut (خدای ایلام)
- «منزت» Manzat (همسر خدای ایلام)
- «نپراتپ» Nepratep (الهه‌های روزی دهنده)
- «روهوراتیر» Ruhuratir (خدای انزان)
- «هیشمتیک» Hishmitik (همسر خدای انزان)
- «گال» Gal (خدای بزرگ ایلام)
- «ایشنی کاراب» Ishni - karab (الهه سوگند) و دو معبد ناشناخته دیگر، واقع در کنار دروازه‌های غربی و جنوب شرقی حصار دوّم.[نیازمند منبع]
زیگورات در اصل ۵ طبقه بوده که هم‌اکنون تقریباً دو طبقه از آن باقی مانده‌است. اضلاع زیگورات چغازنبیل ۱۰۵× ۱۰۵ متر می‌باشد و ارتفاع آن از سطح زمین، حدود ۵۳ متر بوده که در حال حاضر ۲۵ متر از آن باقی مانده‌است.[نیازمند منبع] برخلاف احداث زیگوراتهای بین‌النهرینی که طبقات آنها بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند، تمامی طبقات پنجگانه زیگورات چغازنبیل، به موازات یکدیگر و از سطح زمین احداث شده‌اند.[نیازمند منبع] به جز طبقات اول و پنجم که توخالی بوده و دارای الحاقاتی به شکل اتاق، بوده‌اند، بقیه طبقات توپر بوده که با خشت پر شده‌اند. بافت داخلی دیوارها از خشت و نمای بیرونی با آجر ساخته شده‌است. برخی از آجرهای بکار رفته در زیگورات، لعاب دار بوده و برخی دیگر دارای تزئیناتی به شکل گل میخ می‌باشند که در نوع خود از زمره قدیمی‌ترین کاشی‌های جهان به‌شمار می‌روند. دور تا دور زیگورات، آجرهایی به خط میخی ایلامی به چشم می‌خورد که خطوط نوشته شده، نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن را نشان می‌دهد.
در جبهه‌های شمال غربی و جنوب غربی، دو سکوی مدور دیده می‌شود که نظرات مختلفی از جمله سکوی قربانگاه، محل نصب مجسمه، ساعت خورشیدی، محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، دربارهٔ وجود آنها ابراز شده‌است.[نیازمند منبع]
تصفیه‌خانه آب چغازنبیل، واقع در جبهه غربی معبد اصلی قرار دارد. این تصفیه‌خانه با بهره‌گیری از ظروف مرتبط ساخته شده و از این بابت قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه دنیا محسوب می‌شود.[نیازمند منبع]
رومن گیرشمن، حفار چغازنبیل، اعتقاد دارد که آب مورد مصرف تصفیه خانه از فاصله ۴۵ کیلومتری و توسط کانالی از رودخانه کرخه تأمین می‌شده‌است. این درحالی است که رودخانه دز، در فاصله ۳ کیلومتری معبد قرار دارد. عدم تأمین آب چغازنبیل از رودخانه دز، به خاطر اختلاف ارتفاع زیاد محوطه چغازنبیل با سطح رودخانه دز، می‌باشد.[نیازمند منبع]
معبد چغازنبیل و شهر بزرگ آن «دوراونتاش» همانند بسیاری دیگر از شهرهای ایلام، در سال ۶۴۵ ق. م توسط آشوری به سرکردگی «آشوربانی‌پال» ویران گردید.[۱۲]
چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. در بعضی از کتب تاریخی قدیمی، شوش (شهر باستانی) را چغازنبیل نامیده‌اند.
معیارهای ثبت اثرویرایش
براساس آنچه در سایت یونسکو منتشر شده‌است، چغازنبیل از دو معیار سوم و چهارم از شش معیاری که در این سایت منتشر شده و هر اثر تاریخی برای ثبت در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو باید حداقل یکی از آنها را داشته باشد، برخوردار است.[۱۳] معیارهای سوم و چهارم به ترتیب این دو مورد هستند: «نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فناوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد» و «نمونه ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تأثیر تغییرات برگشت‌ناپذیر شده‌است».[۱۴]
متن کتیبهویرایش
در چغازنبیل کتیبه‌ای با متن زیر پیدا شد.[۲]
من اونتاش گال: آجرهای طلایی را حکاکی کردم، من در اینجا این مأوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک برپا کردم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.
تهرنگ (پلان) کلیویرایش
زیگورات چغازنبیل و دیگر معابد پیرامون آن، همگی داخل یک حصار (حریم) مقدس قرار گرفته‌اند که گیرشمن برای این حریم واژه یونانی «تمنوس» را به کار برده‌است. حصار پیرامونی محوطه در حدود ۱۶۲۵ متر است که بنای چهارگوش زیگورات به اضلاع ۱۰۵/۲۰ × ۱۰۵/۲۰ متر (که اضلاع آن ۹۰ درجه از جهات جغرافیایی انحراف دارد) و بخشی از معبدها را دربر گرفته‌است. بدین ترتیب حیاطی در ابعاد ۴۰۰ × ۴۰۰ مترمربع در اطراف زیگورات به وجود آمده‌است.[۱۵]
زیگورات در دو مرحله ساخته شد. در آغاز، بنای مربعی با حیاط مرکزی بود که نقشهٔ آن به انباری بزرگ با اتاق‌های بی‌روزن شباهت داشت. ارتفاع دیوار در ۳ جبهه ۸ متر و در جبههٔ شمال شرقی ۱۳ متر بود و در میانهٔ هر ضلع یک ورودی ایجاد شده بود که به حیاطی با کفی گودتر از زمین‌های اطراف راه می‌یافت. از حیاط به منظور برگزاری مراسم آیینی و مناسک مذهبی استفاده می‌شد اما حدود سال ۱۲۵۰ ق.م. اونتاش ناپیریشا مصمم می‌شود معبدهای یک طبقهٔ نخستین را به زیگوراتی عظیم و رفیع در ۵ طبقه تبدیل کند تا چون کوهی مقدس در جلگهٔ پست شوش خودنمایی کند. زیگورات ۵ طبقه داشت و به صورت هرم از پایین به بالا کوچکتر می‌شد. بر بالای آن، معبد کوچکی که ایلامی‌ها به آن «کوکونو» می‌گفتند ساخته شد که به دو ایزد حامی امپراتوری ایلام، ناپیریشا و این‌شوشینک اختصاص داشت.
تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگوراتهای بین‌النهرین در این است که در آن منطقه، طبقات بالایی زیگوراتها روی طبقهٔ زیرین بنا می‌شدند اما زیگورات چغازنبیل بدین شکل است که تمام طبقات شالودهٔ مجزایی دارند و همهٔ آنها از کف زمین بنیان گرفته‌اند.[۱۶]
اندازهویرایش
بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده‌است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده‌است. زیر بنای چغازنبیل یک مربع ۱۰۵/۲۰ × ۱۰۵/۲۰ متر است، یعنی دو برابر یک زمین فوتبال.
نگارخانهویرایش
معبد زیگورات چغازنبیل
نمای دروازه ورودی معبد در شب
تابلوی معرفی معبد زیگورات چغازنبیل
آجرهای چغازنبیل که با خط میخی ایلامی بر روی آن نوشته شده
آجر لعاب دار چغازنبیل دارای متنی نوشته شده به خط میخی ایلامی
در سینماویرایش
بخش عمده داستان فیلم الهه زیگورات در نزدیکی چغازنبیل روی می‌دهد.[نیازمند منبع]
جستارهای وابستهویرایش
پیوند به بیرونویرایش
| در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ چغازنبیل موجود است. |
پانویسویرایش
- ↑ خوزستان و تمدن دیرینه آن، افشار سیستانی، ج۱، ص۳۱۱
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ پورعبدالله، حبیب‌الله (۱۳۸۹). حکمت‌های پنهان در معماری ایران. شادرنگ. ص. ۱۲.
- ↑ A Dictionary of Ancient Near Eastern Architecture, Page 246, Most ziggurats (the Akkadian word from which the name is derived means'to be high')
- ↑ Culture and Values: A Survey of the Humanities, Volume 1By Lawrence S. Cunningham, John J. Reich, Lois Fichner-Rathus, Page 13، Ziggurat means“pinnacle”or “mountaintop”
- ↑ Studies in RevelationBy Hampton J. Keathley, 3rd, J. Hampton Keathley III , Page 296, "Ziggurat" means "pinnacle, mountain top
- ↑ The Silk Road EncyclopediaBy Su-il Jeong , “Ziggurat” means a “raised area. ”, https://books.google.com/books?id=UgOwDAAAQBAJ&pg=PT2062&dq=Ziggurat+means&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjh-4ueuJvVAhXpDpoKHa5LDW4Q6wEIVjAJ#v=onepage&q=Ziggurat%20means&f=false
- ↑ Right to Passage: Travels Through India, Pakistan and Iran By Zeeshan_Khan , Page: 352, Chogha Zanbil ziggurat is the central instalment, of a city that was originally called Dur Untash after the Elamite king Untash Napirisha, Who built a new city here, sometimes in the 13th or 14th century B.C "Dur" means "Place" in Elamite and a Similiraty with the Arabic word "Dar"...
- ↑ Jean Bottéro Ancestor of the West , Page 88 , In the thirteenth century king Untash Napirisha built Dur Untash "City of Untash" (in modern Persin, Chogha Zanbil)
- ↑ Middle East and Africa: International Dictionary of Historic Places By Trudy Ring Page 186: Chogha Zanbil (also spelled Tsoga Zambil) is the modem name for Dur Untash or Al_Untash_Napirisha, an Elamite city founded in approximately 1250 B.C. Dur-Untash was the capital city of King Untash-Gal (also known as Untash Napirisha)
- ↑ والتر هینتس، دنیای گمشده عیلام، ص۱۴
- ↑ عیسی بهنام (۱۳۴۶). «چگونه معبد چغازنبیل کشف شد». هنر و مردم. ش. ۶۵. ص. ۲–۵. دریافت‌شده در ۱۱ اسفند ۱۳۹۳.
- ↑ رومن، گیرشمن؛ چغازنبیل (دور - اونتاش)، جلد اول و دوم، ترجمه: اصغر کریمی، چاپ اول، تهران، انتشارات میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۳
- ↑ «Tchoga Zanbil».
- ↑ «Les critères de sélection».
- ↑ نوری شادمهانی، دکتر رضا. معماری ایران و جهان. مهکامه.
- ↑ توحیدی، فائق. آشنایی با میراث فرهنگی. سبحان نور.
منابعویرایش
تصاویری دیدنی از زیگورات چغازنبیل
- بروشور سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
- مقاله زیگورات چغازنبیل از میثم شکری پور