مورچه

مور یا مورچه حشره‌ای اجتماعی است همانند زنبور عسل از راستهٔ نازک بالان که در میانه‌های دورهٔ کرتاسه یعنی حدود ۱۱۰ تا ۱۳۰ میلیون سال پیش تکامل یافته است. امروزه بیش از ۱۲٬۰۰۰ گونه مورچه طبقه‌بندی شده‌اند و حدس زده می‌شود این تعداد تا ۲۲٬۰۰۰ گونه نیز برسد. مورچه‌ها به راحتی از شاخک‌های آرنج دارشان، ساختار گره مانندشان، کمر باریک‌شان و حرکات موزون‌شان قابل شناسایی هستند. مورچه‌ها سه نوع خانه را برای خود انتخاب می‌کنند، مانند خانهٔ انسان، تپهٔ شنی یا خاکی و کلوخ. کلوخ به ترکیب شن و خاک می‌گویند که استحکام بیشتری در برابر باران و طوفان داشته باشد. بدن مورچه دارای سه قسمت اصلی است. سر، تنه (یا بخش میانی)، پشت یا متازوم (Metatasoma) و تمامی پاها (سه جفت) به قسمت تنه متصل می‌شوند.

مورچه محدودهٔ زمانی: کرتاسه - حال
گونه‌ای از یک مورچه از سرده مورچه‌های شکاری (پلکتروکتنا) که با حمله به مورچهٔ دیگری از نژاد خودش، از قلمروی خود محافظت می‌کند.
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	بندپایان
رده:	حشرات
راسته:	پرده‌بالان
زیرراسته:	باریک‌تنه‌داران
بالاخانواده:	زنبورهای خرمائی

مورچه‌ها برای ارتباط و بقا به‌شدت به شاخکهای حسی خود متکی هستند. این شاخکها، دو ساختار باریک هستند که ازسرشان و بالای چشم‌ها بیرون آمده و امتداد پیدا کرده‌اند و برای عملکردهای روزانه بسیار مهم هستند؛ مثلاً، وقتی مورچه‌ای یک منبع غذایی پیدا می‌کند که زیادی بزرگ است و نمی‌تواند یک‌نفره آن را حمل کند، آن محل را با ماده شیمیایی فرومون علامت‌گذاری می‌کند. رد این ماده شیمیایی مانند سیستم جی‌پی‌اس عمل می‌کند و دیگر اعضا کلونی را به سمت این منبع غذا هدایت می‌کند. اگر مورچه‌ها شاخک خود را از دست بدهند، توانایی جهت‌یابی، برقراری ارتباط و خبردار شدن از خطر را از دست خواهند داد. درمجموع، آنتن‌ها برای زندگی مورچه‌های حیاتی‌اند.

اندازهٔ اجتماع مورچه‌ها می‌تواند از چند ده مورچهٔ شکارچی در یک حفره تا چند میلیون مورچهٔ ساده و مورچهٔ نازای ماده و طبقه‌ای از کارگرها، سربازها و سایر گروه‌ها را در یک محدودهٔ جغرافیایی وسیع شامل شود. همچنین اجتماع مورچه‌ها شامل تعدادی نر دارای نطفه و همچنین یک یا چند ماده که توانایی بارور شدن دارند و ملکه نامیده می‌شوند، می‌شود. همچنین گاهی اجتماع مورچه‌ها یک ابرجامعه توصیف شده است، زیرا مورچه‌ها در آن با یکدیگر کار می‌کنند و از اجتماع خود دفاع می‌کنند.

مورچه‌ای در حال مکیدن یک‌دانه شکر

مورچهٔ سرخ

تقریباً تمام مناطق کرهٔ زمین به جز قطب شمال و قطب جنوب و مناطقی مانند جزایر دور افتاده و غیرقابل دسترسی، مورچه وجود دارد. مورچه به بیشتر محیط‌زیست‌های زمین چیره گشته است و در بیشتر محیط‌زیست‌ها توانایی زندگی دارد. این موجود ۱۵–۲۰٪ موجودات زندهٔ خشکی‌زی زمین را تشکیل می‌دهد. علت موفقیت آن‌ها به زندگی اجتماعی، توانایی بالای انطباق‌پذیری و توانایی تغییر دادن محیط زیست‌شان و بهره‌برداری از منابع و دفاع از یکدیگر برمی‌گردد. انواع مورچه‌ها به صورت‌های مختلفی مانند زندگی انگلی و برده‌داری، همزیستی مسالمت آمیز و … تکامل یافته‌اند.

جامعهٔ مورچه‌ها دارای سیستم تقسیم کار، ارتباط میان اشخاص و توانایی حل مشکلات پیچیده است. این تشابه با جوامع انسانی سال‌هاست که الهام‌بخش و موضوع مطالعات بوده است.

خیلی از تمدن‌های انسانی از مورچه‌ها در مراسم مذهبی، تغذیه و موارد پزشکی سود می‌جویند. برخی از گونه‌ها بخاطر نقشی که در کنترل زیستی آفت‌ها ایفا می‌کنند بسیار ارزشمند هستند، هرچند توانایی آن‌ها برای استفاده از منابع باعث تعارض آن‌ها با انسان‌ها شده است. آن‌ها می‌توانند به محصولات کشاورزی صدمه زده و وارد خانه‌ها شوند.

دانشمندان تخمین زدند اگر مورچه‌ها هم اندازهٔ انسان بودند، سرعت حرکت‌شان ۸۴ کیلومتر در ساعت بود؛ و همچنین مورچه‌ها می‌توانند ۱۰ برابر وزن خودشان جسم حمل کنند که اگر انسان این قدرت را داشت می‌توانست ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلوگرم را به راحتی بلند کند.

ملکه مورچه‌ها یعنی مورچه بالدار می‌تواند پرواز کند و دارای چهار بال است. مورچه بالدار می‌تواند با سرعت بالا پرواز کند و مسافت‌های زیادی را طی کند. مورچه بالدار نور را دوست دارد و جذب آن می‌شود. بال‌های مورچه بالدار مانند بال‌های زنبور قرمز است و بنابراین می‌تواند مانند زنبور قرمز با سرعت بالا پرواز کند. مورچه بالدار از مانند بقیهٔ مورچه‌ها از بیسکویت نان شکر و غیره تغذیه می‌کند. مورچه‌های بالدار، چیزی در ذهنشان نیست جز جفت‌گیری. مورچه‌های بالدار وقتی که درون تار عنکبوت گرفتار می‌شوند صبر می‌کنند تا عنکبوت به سمت آن‌ها بیاید اگر عنکبوت روی سر مورچه بالدار بپرد مورچه بالدار با گاز گرفتن عنکبوت را می‌کشد و خود مورچه بالدار بعد از مدتی درون تار عنکبوت می‌میرد و اگر شانس بیاورد خود را از تار عنکبوت خلاص می‌کند. و اگر عنکبوت روی جایی غیر از سر مورچه بالدار بپرد مورچه بالدار راه فرار ندارد و عنکبوت مورچه بالدار را می‌خورد.

رفتار

ارتباط

یک مسیر ایجاد شده توسط مورچه‌ها

مورچه‌ها برای برقراری ارتباط با یکدیگر از فرومون (pheromone) استفاده می‌کنند. این سیگنال‌های شیمیایی در مورچه‌ها نسبت به سایر نازک بالان تکامل یافته تر است. همانند سایر حشرات مورچه‌ها برای تشخیص بوی فرومون، از شاخکهای بلند و نازکِ متحرّک خود استفاده می‌کنند. مورچه به وسیلهٔ دو شاخک خود اطلاعاتِ لازم در مورد جهت و شدت بو را استخراج می‌کند. از آنجایی که اغلب مورچه‌ها در روی سطح زمین زندگی می‌کنند، از سطح خاک برای بر جا گذاشتن رد فرومون استفاده می‌کنند تا دیگر مورچه‌ها نیز بتوانند آن را دنبال کنند. در گونه‌هایی که به صورت گروهی کاوش می‌کنند مورچه‌ای که غذا پیدا می‌کند یک رَد فرومون در مسیر بازگشت به لانه برجای می‌گذارد و این مسیر به وسیلهٔ دیگر مورچه‌ها دنبال می‌شود، پس از بازگشتِ مورچه‌های دیگر با غذا، این مسیر تقویت می‌شود. هنگامی که منبع غذا تمام می‌شود، دیگر رَد جدیدی توسط مورچه‌ها، در مسیر بازگشت گذاشته نمی‌شود و بوی فرومون به آرامی محو می‌شود. این عمل باعث می‌شود که مورچه‌ها با تغییرات محیط خود را هماهنگ کنند. به‌طور مثال هنگامی که یک مسیر مشخص شده به سمت منبع غذایی توسط یک مانع سد می‌شود مورچه‌ها مسیر را رها می‌کنند تا مسیر جدیدی پیدا کنند. اگر مورچه‌ای موفق شود، رَد جدیدی بر جای می‌گذارد که شامل مسیر کوتاه تری به لانه می‌باشد. مسیرهای موفق به سمت منبع غذا به وسیلهٔ سایر مورچه‌ها دنبال می‌شوند و مسیرهای بهتر تقویت می‌شوند تا در نهایت بهترین مسیر پیدا شود.

مورچه‌ها از فرومون، تنها برای رَد یابی استفاده نمی‌کنند. هنگامی که یک مورچه آسیب می‌بیند از خود فرومونِ خطر ساطع می‌کند که باعث می‌شود مورچه‌های اطراف او در حالت تهاجمی قرار بگیرند و همچنین مورچه‌های بیشتری به آن منطقه جذب شوند. برخی از گونه‌های مورچه از فرومون خاصی به نام فرومونِ پروپاگاند استفاده می‌کنند که باعث می‌شود دشمنانشان دچار سردرگمی‌شوند و به یکدیگر حمله کنند. فرومون به وسیلهٔ ساختارهای زیادی تولید می‌شود که شامل غدد دوفور، غدد سمی و غده‌های موجود در روده، دُم، روده راست، استرنم و درشت نی می‌شوند. فرومون‌ها همچنین بین مورچه‌های لانه رد و بدل می‌شود این عمل به صورت ترکیب شدن فرومن با غذا و سپس انتقال دادن آن از طریق دهان مورچه‌ای به مورچه دیگر صورت می‌گیرد. این به مورچه‌ها کمک می‌کند که بفهمند چه وظیفه‌ای باید انجام دهند. (به‌طور مثال: جمع‌آوری آذوقه یا نگهداری از لانه). دربعضی ازگونه‌ها مورچه‌هایی با سر ودهان بسیاربزرگ نسبت به سایر مورچه‌ها وجود دارد که وظیفه دارد تا طعمه را تکه‌تکه کرده تا مورچه‌های کارگر آنها را راحت تر به درون لانه حمل کنند وهیچ کار دیگری انجام نمی‌دهند در گونه‌هایی از مورچه‌ها که دارای ملکه هستند هنگامی که تولید نوع خاصی از فرومون توسط ملکه متوقف شود کارگران ملکه جدیدی را انتخاب می‌کنند.چشم مورچه‌ها نسبت به چشم انسان تعداد بیشتری عدسی دارند. شاخک‌ها عضو مخصوص برای بویایی، لامسه، چشایی و شنوایی می‌باشد.

درمان عفونت

زخم‌های باز در حیوانات خطرات بزرگی از نظر عفونت و مرگ‌ومیر ایجاد می‌کنند. برای کاهش این خطرات، بسیاری از گونه‌های حیوانی از ترکیبات ضدمیکروبی روی زخم‌های خود استفاده می‌کنند. جوامع مورچه‌ها از ترشحات ضدمیکروبی غده متاپلورال برای مقابله با عوامل بیماری‌زا استفاده می‌کنند، اما این غده در طول زمان تکامل در چندین جنس، از جمله Camponotus، از دست رفته است. برای درک چگونگی مقابله با زخم‌های عفونی بدون استفاده از ترشحات ضدمیکروبی از غده متاپلورال، آزمایش‌های رفتاری و میکروبیولوژیکی را بر روی گونه Camponotus floridanus انجام شده است. هنگامی که به‌طور تجربی پای یک مورچهٔ کارگر را در ناحیه فمور (ران) زخمی شد، مورچه‌های دیگر آن اندام زخمی را با گاز گرفتن پایه (تروکانتر) پای زخمی تا جایی که زخم شده، قطع کردند و به این ترتیب بقا را به‌طور قابل توجهی نسبت به مورچه‌هایی که قطع عضو نشده بودند، افزایش دادند. اما زمانی که آسیب تجربی دورتر (در ناحیه تیبیا یا ساق) بود، مورچه‌ها پای زخمی را قطع نکردند و به جای آن، مراقبت بیشتری از زخم در محل آسیب دیدگی انجام دادند. به‌طور کلی، این مطالعه اولین نمونه از استفاده از قطع عضو برای درمان عفونت در یک غیرانسان را ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که مورچه‌ها می‌توانند نوع درمان خود را بسته به محل زخم تنظیم کنند.

انتقال فرومون مخلوط با غذا توسط دو مورچه

نظام اجتماعی

ظام اجتماعی مورچه‌ها دارای ملکه، مورچه‌های نر، کارگرها و مورچه‌های سرباز است. همه آن‌ها نقش‌های مشخصی دارند. در کلونی مورچه‌ها، بیشتر مورچه‌ها ماده هستند اما فقط تعداد محدودی از آن‌ها توانایی تولیدمثل دارند. مورچه‌های ماده‌ای که تولیدمثل می‌کنند به‌عنوان ملکه شناخته می‌شوند. تعداد مورچه‌های نر، که آن‌ها هم ساکن کلونی هستند، کمتر است و هدف‌های تکی مشخصی دارند ازجمله: جفت‌گیری با ملکه. اگر ملکه به دست کلونی دیگر بیفتد، یعنی عمر آن کلونی به پایان رسیده است. مورچه ملکه برای تداوم حیات یک کلونی ضروری است. اگر او گم شود و از دست برود، این به معنی پایان عمر آن کلونی است. به همین دلیل، مورچه‌های دیگر در هنگام جنگ با کلونی رقیب، جان خود را به خطر می‌اندازند تا از او محافظت کنند. قبل از فصل تولیدمثل، ملکه و مورچه‌های نر آماده تولیدمثل، لانه خود را ترک می‌کنند و تا در یک پرواز خاص ازدواج شرکت کنند. این یک مراسم ویژه جفت‌گیری است که در آن ملکه در میان هوا، مورچه نری از کلونی دیگر برای خود انتخاب می‌کند. بعد از جفت‌گیری، ملکه فرود می‌آید. او بال‌هایش را از دست می‌دهد. او لانه‌ای جدید در زیرخاک می‌سازد و در آن تخم‌گذاری می‌کند. بعد لاروها از تخم‌ها بیرون می‌آیند. آن‌ها تبدیل به مورچه‌های کارگر می‌شوند. کار آن‌ها گسترش کلونی است. در این روند ملکه نقش حیاتی در ادامه حیات کلونی دارد و به همین دلیل اگر ملکه به دام بیفتد، تمام کلونی از هم خواهد پاشید.

نبرد با کلونی رقیب

یکی از رفتارهایی که بین مورچه‌ها دیده می‌شود، نوعی رفتار مشابه برده‌داری است. گاهی یک گروه از مورچه‌ها به لانه گونه‌های دیگر حمله می‌کنند و لاروهای جوان آن‌ها را می‌دزدند تا از آن‌ها به‌عنوان برده برای بزرگ‌تر کردن مستعمره و حوزه تحت اختیار خود استفاده کنند. مورچه‌هایی که برده‌داری می‌کنند، هیچ رابطه‌ای با مورچه‌هایی که به برده می‌گیرند ندارند. هدف از این کار صرفاً به کار گرفتن این مورچه‌های به بردگی گرفته‌شده برای انجام کارهای تعمیری در کلونی خودشان است. هدف آن‌ها صرفاً غارت کردن منابع از کلونی رقیب است. در طول نبرد بین کلونی‌های رقیب، مورچه‌های کلونی مورد حمله قرارگرفته، با تمام وجود از لانه خود دفاع می‌کنند. اما اگر مورچه‌های مهاجم بتوانند ملکه آن‌ها را بگیرند، مقاومت و دفاع مورچه‌های نگهبان و کارگر متوقف می‌شود و آن‌ها در برابر کلونی مهاجم تسلیم می‌شوند.

فدا کردن جان برای کلونی

هدف اولیه همه جاندران، تولید فرزندان سالم و اطمینان از این است که ژن‌های آن‌ها ادامه خواهد داشت. در کلونی مورچه‌ها، همه مورچه‌ها به‌نوعی خواهرند زیرا ۷۵ درصد ژن‌های آن، مشترک است. ملکه تنها عضو تولیدمثل کننده کلونی است و تخم‌های او برای آینده کلونی ضروری است. استراتژی‌های ارتباطی مورچه‌ها فوق‌العاده پیچیده است. این استراتژی‌ها در کنار ساختار اجتماعی زندگی آنها، دلیل اصلی این هستند که مورچه‌ها حاضرند جان خود را برای دفاع از کلونی خود از دست بدهند. مورچه‌ها بر اساس اولویت‌های جمعی رفتار می‌کنند. آن‌ها منفعت و رفاه کلونی را بر حیات فردی خود ترجیح می‌دهند. مورچه‌های کارگر و مورچه‌های سرباز مسئولیت تغذیه و محافظت از ملکه را بر عهده دارند. آن‌ها باید به لاروها غذا برسانند و رشد مورچه‌های جدید را هدایت کنند. این تعهد عمیق به حفظ بقای کلونی توضیح می‌دهد چرا مورچه‌ها در هنگام جنگ اینقدر فداکارانه تلاش و حتی جان خود را فدا می‌کنند.

برخی از انواع مورچه

• مورچه انتحاری (کلوبوپسیس)
• مورچه‌های آسیابان
• مورچه‌های باغبان
• مورچه بافنده
• مورچه درودگر
• مورچه دروگر یا خرمن‌چین: مورچه‌ای می‌باشد که فصل برداشت گندم وجو و دیگر غلات و گیاهان دانه‌ها را از ساقه جدا کرده و به سرعت به لانه می‌برند.
• مورچه شیردوش یا گله‌دارمورچه‌هایی هستند که متخصص پرورش شته می‌باشند و به صورت مستمر از نوزادان شته مراقبت می‌کنند تا بزرگ شوند و مواد شیرین به دست آمده را به لانه برده و به خورد نوزادان خود بدهند
• مورچه فرعون: یکی از انواع مورچه‌ها که تقریباً در تمام جهان زندگی می‌کند و به رنگ زرد یا قرمز است و در خانه‌ها زندگی می‌کند مورچهٔ فرعون است. این مورچه‌ها نخستین بار در مصر دیده شد و برای همین به مورچهٔ فرعون معروف است. این مورچه در دیوارها زندگی می‌کند و از غذاهای چرب بیشتر از غذاهای گیاهی استفاده می‌کند. از بین بردن آن‌ها نیز بسیار سخت است زیرا در دیوارها نیز لانه دارند.
• مورچه آتشی سرخ: با نام علمی Solenopsis invicta، که بومی آمریکای جنوبی است، با احساس خطر بر روی آب، دست به دست هم داده و از گروه خود، قایقی درست می‌کنند که می‌تواند وزن‌های سنگینی را حمل کند.

زنبورهای نیش‌دار   Chrysidoidea         زنبوران     Rhopalosomatidae           زنبور وحشی عنکبوتی     Tiphiidae         زنبورهای خرمایی       زنبورواران     مورچه   د

Phylogenetic position of the Formicidae.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Ant». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۴.
• بر پایه داده‌هایی در دانشنامه رشد.