اتابکان آذربایجان

اتابکان آذربایجان یا ایلدگزیان سلسله‌ای از اتابکان که از ۵۳۱ تا ۶۲۲ ق. در آذربایجان حکومت رانده‌اند. ایلدگز از سربازان ترک قبچاقی سلطان مسعود پادشاه سلجوقیان عراق در دربار این پادشاه بدان درجه ارتقا یافت که با خواهرزن سلطان در حکومت آذربایجان و آران شریک شد. پسرش محمد علاوه بر آذربایجان، زمامدار حقیقی ممالک سلاجقهٔ عراق گردید قزل ارسلان برادر محمد که در آذربایجان از برادر نیابت می‌کرد جای او را گرفت و لقب امیرالأمراء یافت ولی چون به ادعای حق سلطنت برخاست، کشته شد. دو برادرزادهٔ او که پس از عم خود به امارت رسیدند دیگر گرد این ادعا نگردیدند. انقراض این سلسله به‌دست خوارزمشاهیان صورت گرفت.

اتابکان آذربایجان
۱۱۳۶–۱۲۲۵
پرچم
قلمرو اتابکان آذربایجان در اوج قدرت
وضعیت	پادشاهی مطلقه
پایتخت	نخجوان همدان تبریز
زبان(های) رایج	فارسی (زبان رسمی، زبان ادبیات درباری)
حکومت	پادشاهی
سلطان
تاریخ
• بنیان‌گذاری	۱۱۳۶
• فروپاشی	۱۲۲۵
پیشین پسین امپراتوری سلجوقی خوارزمشاهیان

مقبره مؤمنه خاتون در جمهوری خودمختار نخجوان، از بناهای دوره اتابکان آذربایجان

و صاحب مرآت البلدان گوید: پنج تن از این طایفه در آذربایجان حکمرانی کرده‌اند، اول ایشان اتابک ایلدگز بوده وی درم خرید وزیر سلطان مسعود بن محمد یکم بن ملکشاه یکم سلجوقی بود استعداد و لیاقت او مسموع سلطان شده تربیتش کرد و در سلک امرا آمد و به امر این پادشاه با لشکری جرار بصوب آذربایجان تاخت و این مملکت را ضبط کرد و از آذربایجان بطرف اران و مغان و شیروان روان شد و تمامی آن ولایات را مسخر کرد و به تبریز بازگشت و این شهر را دارالملک خود ساخت و در عهد ارسلان بن طغرل که برادرزادهٔ مسعود و پسر زن ایلدگز بود و بعد از مسعود پادشاه شد. حکمرانی عراق (اتابکان اربل) نیز ایلدگز را کشت و پس از بیست سال حکمرانی در سال پانصد و شصت و هشت ق. درگذشت.

منابع

• de Bruijn, J. T. P. (2019). "The qaside after the fall of the Ghaznavids 1100–1500 CE". In Yarshater, Ehsan (ed.). Persian Lyric Poetry in the Classical Era, 800-1500: Ghazals, Panegyrics and Quatrains: A History of Persian Literature Vol. II. I.B. Tauris. pp. 102–161. ISBN 978-1-78831-824-2.
• Katouzian, Homa (2007). Iranian History and Politics: The Dialectic of State and Society. Routledge. ISBN 978-0-415-29754-7.
• مدخل اتابکان آذربایجان در دایرةالمعارف اسلامی
• لغت‌نامهٔ دهخدا، مدخل «اتابکان آذربایجان»