دوران دیرینه‌سنگی ایران

تقسیم‌بندی سه‌گانه اعصار
عصر تاریخی
دوره لا تن   نیاتاریخ
دوره هالشتات
عصر آهن
  پسین  
میانه
پیشین
عصر برنز
دوران نوسنگی عصر مس  
نوسنگی با سفال پیشاتاریخ
نوسنگی پیش از سفال ب
نوسنگی پیش از سفال آ
میان‌سنگی میان‌سنگی، فراپارینه‌سنگی
پارینه‌سنگی پسین
میانه
پیشین
عصر سنگ


هرچند کاوش‌ در مکانهای دوران پارینه‌سنگی در ایران محدود بوده است، ولی با توجه به موقعیت جغرافیایی فلات ایران، این سرزمین تنها پل طبیعی بوده‌ است که انسان شکارچی-گردآورنده در مهاجرت از آفریقا به جنوب آسیا می‌توانسته از آن بگذرد.[۱] غار دربند رشی، قدیمی‌ترین سکونتگاه تاریخ‌گذاری شده انسان در ایران است. طبق مطالعات جدید این غار پیش از ۲۰۰ هزار سال پیش جایگاه شکارچیان عصر سنگ بوده‌ است[۲].


سکونتگاه‌های انسان اولیه در پارینه‌سنگی میانی، بیشتر در غارهای ناحیه زاگرس شامل غار قبه، غار بیستون، و پناهگاه صخره ای ورواسی، بابا یوان و دارای کشف شده‌ است. این مکان‌ها در دشتهای مرتفع میان‌کوهی زاگرس قرار دارند و احتمالا در بخشی از سال مورد استفاده بوده‌اند. بقایای جانوری شکار شده بیشتر مربوط به بزکوهی و همچنین اسب‌سانان مانند گورخر است. در دوره پارینه‌سنگی جدید، علاوه بر غارها و پناهگاه ها سکونتگاه‌های در فضای باز هم واقع شده‌است که از نمونه های آن می توان از سفیدآب نزدیک کاشان و گرم رود در مازندران نام برد. فرهنگ رایج این دوره در زاگرس فرهنگ برادوستی(Baradostian) است که ویژگی آن ساخت ابزارهای سنگی تیغه و ریز تیغه و استفاده از زیورآلات ساخته شده از صدف و دندان حیوانات است [۳]. فرهنگ دوره بعدی فراپارینه سنگی فرهنگ زرزی(Zarzian) نام دارد. در قیاس با فرهنگ موستری دوره پارینه سنگی میانی، فرهنگ برادوستی (۴۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش) توان ساخت انواع بیشتری از ابزارها را داشته و تکنیک‌های پیشرفته تری برای ابزارسازی به کار گرفته‌است. ساخت ابزارهای تیغه‌ای احتمالا نشانه بهره‌گیری بیشتر از گیاهان است. فرهنگ زرزی که از ۲۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ قبل رواج داشته‌است، احتمالاً از فرهنگ برادوستی برآمده باشد، یا با فاصله زمانی از آن شکل گرفته باشد[۴].

ویژگی کلی دوره های پارینه سنگی ایران به این قرار است:

پارینه‌سنگی قدیم ویرایش

فرهنگهای مرتبط با پارینه سنگی قدیم ایران شامل فرهنگ ساطور ابزار الدوایی و فرهنگ تبر دستی آشولی هستند. کهنترین شواهد این دوره که مربوط به فرهنگ الدوان است و در اطراف رودخانه کشف رود در شرق مشهد یافت شده‌است. این شواهد شامل تعدادی ابزار سنگی ساخته شده از کوارتز است که شامل تراشه و ساطور ابزار هستند. طبق نظر کاشفین این مجموعه حداقل ۸۰۰ هزار سال قدمت دارد. از فرهنگ آشولی نیز مدارک بیشتری در شمال غرب و غرب کشور بدست آمده‌است. برخی از مکانهای مهم شامل گنج پر در رستم‌آباد گیلان، شیوه تو در نزدیکی مهاباد، پل باریک در هلیلان بین کرمانشاه و ایلام هستند [۵].

پارینه‌سنگی میانی ویرایش

در این دوره شواهد بیشتری در غارها و پناهگاه‌ها یافت شده‌است که اغلب مربوط به زاگرس مرکزی هستند. این دوره از حدود ۲۰۰ تا ۱۵۰ هزار سال پیش شروع شده و تا حدود ۴۰ هزار سال پیش ادامه داشته‌است. انسان‌های نئاندرتال در این دوره در ایران می‌زیستند که بقایای اسکلت آن‌ها در غار بیستون و غار وزمه یافت شده‌است. مکانهای مهم این دوره غارهای غار بیستون، پناهگاه یا غار ورواسی، غار دواشکفت و غار ملاورد در شمال کرمانشاه، قمری و پناهگاه گرارجنه در اطراف خرم‌آباد، پناهگاه دارای در کردستان،کی آرام در نزدیکی گرگان، غار تمتمه در نزدیکی ارومیهغار خونیک واقع در نزدیکی بیرجند هستند. (شهمیرزادی؛ ۱۲۲:۱۳۹۱)

پارینه‌سنگی جدید ویرایش

پارینه‌سنگی جدید ایران از حدود ۴۰ هزار سال پیش آغاز و تا حدود ۲۰ هزار سال پیش ادامه یافته است. آثار این دوره در اطراف کرمانشاه، خرم‌آباد، مرو دشت و کاشان یافت شده‌است. فرهنگ ابزارسازی این دوره تیغه و ریز تیغه برادوستی است [۶].

فراپارینه سنگی ویرایش

عمل ذخیره کردن در مورد مواد غذایی که منشأ گیاهی داشتند، مانند غلات و حبوبات انجام می‌شد. انسان شناسان و باستان شناسان دوران گردآوری غذا را دوره فراپارینه سنگی می‌نامند و چون صنایع و ابزارهای سنگی را از یک پناهگاه سنگی به نام زارزی یافتند که از صنایع دوره پیشین که دوره برادوست نامیده می‌شد متفاوت بود این نام‌گذاری اولین بار توسط خانم دورتی گارود در سال ۱۹۲۸ وارد اصلاحات باستان‌شناسی شد و به صنعت ابزارسازی دوره فراپارینه سنگی منطقه، از جمله ایران، اطلاق شد و شروع این دوره از حدود ۲۰ هزار سال پیش آغاز شد و تا آغاز دوران تولید غذا در دوران هولوسن، یعنی حدود ۱۲ هزار سال پیش، ادامه پیدا می‌کند. از ویژگی‌های صنعت ابزار سنگی این دوران تولید و استفاده از ریز تیغه‌ها، به ویژه ریز تیغه‌های هندسی، است ریز تیغه‌های هندسی را معمولاً به اشکال مثلثی، هلالی و ذوزنقه‌ای می‌ساختند. (شهمیرزادی؛ ۱۳۰٫۱۳۱:۱۳۹۱) مهمترین آثار دوره فراپارینه سنگی در پناهگاه ورواسی، غار کناچه در کرمانشاه، پناهگاه پاسنگر در لرستان و غارهای هوتو، کمربند و علی تپه در مازندران شناسایی شده است [۷].

بنمایه ویرایش

منابع ویرایش

_دکتر صادق ملک شهمیرزادی، ایران در پیش از تاریخ ایران، تهران؛ انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۹۱

  1. Daryaee, “The Oxford Handbook of Iranian History”, 14.
  2. بیگلری، فریدون و سونیا شیدرنگ 1398 ايران در دوران پارینه‌سنگی: عصر شکارگر- گردآوران، تاریخ و باستان‌شناسی ایران (به روایت موزه ملی ایران)، صص. 33-26، به کوشش: جبرئیل نوکنده و وینسنت ون ویلسترن، موزه ملی ایران، تهران
  3. شیدرنگ ، سونیا 1398، زاگرس در دوره پارینه سنگی جدید، بنیاد ایران شناسی
  4. شیدرنگ ، سونیا 1398، زاگرس در دوره پارینه سنگی جدید، بنیاد ایران شناسی
  5. بیگلری، فریدون و سونیا شیدرنگ 1398 ايران در دوران پارینه‌سنگی: عصر شکارگر- گردآوران، تاریخ و باستان‌شناسی ایران (به روایت موزه ملی ایران)، صص. 33-26، به کوشش: جبرئیل نوکنده و وینسنت ون ویلسترن، موزه ملی ایران، تهران
  6. شیدرنگ ، سونیا 1398، زاگرس در دوره پارینه سنگی جدید، بنیاد ایران شناسی
  7. بیگلری، فریدون و سونیا شیدرنگ 1398 ايران در دوران پارینه‌سنگی: عصر شکارگر- گردآوران، تاریخ و باستان‌شناسی ایران (به روایت موزه ملی ایران)، صص. 33-26، به کوشش: جبرئیل نوکنده و وینسنت ون ویلسترن، موزه ملی ایران، تهران