دژ سنگی
دژ سنگی [Dež-e Sɑngi]، نام نیشابورِ نخستین و کهندژ (قهندز) باستانی این شهر در دوران اساطیری؛ که به عربی، قلعهٔ حجریه نامیده شده‌است.
| دژ سنگی (نیشابور) | |
|---|---|
| نام | دژ سنگی (نیشابور) |
| کشور | ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| شهرستان | نیشابور |
| اطلاعات اثر | |
| نام‌های دیگر | قهندز، قلعه حجریه (زبان عربی) |
| دیرینگی | پیشدادیان |
پیشینه ویرایش
چنان‌که در تاریخ نیشابور حاکم آمده‌است کهندژِ نیشابورِ نخستینِ (بنیان نهاده شده بر روی سنگ بزرگ سفید مدوّر و املس، به دست انوش پور شیث پور آدم) را «دژ سنگی» (قلعه حجریه) می‌نامیدند.[۱] «املس» که به عنوان صفتی برای آن سنگ بزرگ آمده‌است در فرعنگ‌ها به معنی ناخشن و هموار و نرم می‌باشد و گمان می‌رود که این کهندژ، از سنگی بدان گونه ساخته شده بود که در زبان مردم به نام «دژ سنگی» نامور شده بود.[۲] این قلعه کهن یا کُهن‌دژ در دوران شخصیت‌های اساطیری دیگر همچون ذوالایکه، افراسیاب، ایرج پور فریدون و منوچهر، بازسازی گردید یا بر گسترده، استحکامات و امکانات آن افزوده شد.[۳] دژ کهن یا کهندژ (که قُهَندِز معرب آن است)، هسته مرکزی شهرهای کهن را گویند.[۴] در دوران‌های بعد؛ شاپور ساسانی، شهر خود (یعنی «نیوشاپور» به معنی شاپور خوب[۵]) را در پیرامون همین کهندژ ساخت و دستور داد که شهر را به دژ، پیوند دهند. از این روی، شهر شاپوری (نیوشاپور) سامان یافت؛ این شهر شاپوری، چهار دروازه داشت که از بامدادان تا غروبگاهان، روشنایی خورشید، از یکی از آن دروازه‌ها در درون شهر، سطوع می‌کرد. باری، چنین بود که خندق شهر و خندق کهندژ، به یکدیگر متصل و یکی شدند و چنان‌که از ابوعبدالله حاکم بازگو نموده‌اند: در جریان کندن خندق، خبر از پیدا شدن گنجی به میزان هشتاد خروار زَر، را به شاپور دادند و شاپور، دستور به بخشایش آن به مردم شهر داد.[۶] به هر روی؛ پیدا شدن گنج (که خود، بازمانده تمدن و فرهنگ کهن‌تری است) نشان‌گر استقرار تمدن دیرینی در این ناحیه است.[۷]
بنیانگذاران و ویژگی‌ها ویرایش
شخصیت‌هایی که در بنیان، بازسازی و گسترش دژسنگی نیشابورِ نخستین، نقش داشته‌اند از این جمله‌اند.
شخصیت‌های اساطیری و اقدامات آنان بر روی کهندژ سنگی نیشابورِ نخستین[۸] نام شخصیت اقدام توصیفات و ویژگی‌ها انوش بنیانگذار کهندژ ساخت دژ یا قلعه بر روی «سنگ بزرگ سفید مدوّر املس» ذوالایکه بازسازی کهندژ ویرانی کهندژ، پس از چندی؛ در پی توفان افراسیاب بنیان دوباره کهندژ قلعه اعلاء، استحکام دیوارها، مرتب نمودن اساس، مسکونی شدن بیشتر کهندژ ایرج گسترش کهندژ عمارت بیشتر و تمام‌تر منوچهر گسترش کهندژ حفر خندق پیرامونی، ساکن شدن مردم در جوانب، ارتقاء عمارت، بلندمرتبگی دیوارها، بنیان آتشکده کهندژ
همچنین؛ بر پایه برخی نوشته‌های باستانی، تهمورث دیوبند را نیز در شمار بنیانگذاران نیشابورِ نخستین بازشناخته شده و اوست که سومین فرمانروای پیشدادی است؛ و پس از هوشنگ، سی‌سال پادشاهی کرد؛ آهن، از سنگ برآورد؛ جشن سده را برپای ساخت؛ و سنگ بنای نیشابور را نهاد.[۹]
پانویس ویرایش
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۱۹۶.
- ↑ گرایلی، نیشابور؛ شهر فیروزه، ۱۱.
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۱۹۶، ۱۹۷.
- ↑ مجتبوی، فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور، ۱۳۳.
- ↑ کریستنسن، ایران در زمان ساسانیان، ۱۶۱.
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۱۹۸، ۱۹۹.
- ↑ گرایلی، نیشابور؛ شهر فیروزه، ۴.
- ↑ حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ۱۹۶، ۱۹۷.
- ↑ گرایلی، نیشابور؛ شهر فیروزه، ۱۳.
منابع ویرایش
- حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (۱۳۷۵). تاریخ نیشابور. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۱۶-۰۲۰-۷ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: checksum (کمک). از پارامتر ناشناخته|توجمه=صرف‌نظر شد (کمک) - کریستنسن، آرتور (۱۳۹۳). ایران در زمان ساسانیان. ویراستار حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: صدای معاصر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۹۴-۰۶-۰. از پارامتر ناشناخته
|توجمه=صرف‌نظر شد (کمک) - گرایلی، فریدون (۱۳۷۵). نیشابور؛ شهر فیروزه. تهران: مولف.
- مجتبوی، سیدحسین (۱۳۹۲). فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور. جواد محقق نیشابوری، حسن نظریان. نیشابور: دانشگاه آزاد اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۰-۲۱۶۷-۴.