نیاایلامی

(تغییرمسیر از نیا-ایلامی)


نیاایلامی

نیاایلامی یا آغازایلامی (به انگلیسی: Proto-Elamite) دوره‌ای از تاریخ ایلام میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد است.[۱] البته تا ۳۴۰۰[۲] و ۳۵۰۰[۳] پیش از میلاد نیز تخمین زده می‌شود. این دوره که معادل با اواخر دوره بانش است،[۴] با نام شوش سوم نیز شناخته می‌شود.

بازسازی استاندارد توسعه نوشتار و موقعیت آنها.[۵][۶] این احتمال وجود دارد که خط مصری مستقل از خط بین‌النهرین اختراع شده باشد.[۷]

برخی از مردم شناسان، مانند جان آلدن، فلیپ کهل، فرانسوا والا و دیگران، معتقدند که نفوذ نیا-ایلامیان در پایان هزاره چهارم قبل از میلاد به سرعت رشد کرد و باعث ایجاد گستره آن با سبک‌های مشترک در سرامیک، هنر و معماری و کنترل آن بر راه‌های تجاری عمده میان فلات ایران و میان‌رودان شد و با ایجاد تجارت دریایی در خلیج فارس چندین قرن بعد به همان سرعت کاهش یافت.[۸]

تاریخ، تعداد نویسه‌ها و رمزگشایی

ویرایش

پیش-ایلامی

این دوره که شامل دو دورهٔ موسوم به شوش اول و شوش دوم است، در حدود ۴۲۰۰ پیش از میلاد، آغاز شد، و در ۳۳۰۰ پیش از میلاد، پایان یافت. در این دوره بود که شوش احداث شد و اولین مهرهای استوانه ای کشف شده و حکومت در دشت شوشان برپا می‌شود.[۹][۱۰][۱۱]

از حدود هزاره نهم قبل از میلاد، یک سیستم مبتنی بر نشانه در بخش‌های مختلف خاور نزدیک باستان مورد استفاده قرار گرفت. اینها به نشانه‌های علامت‌گذاری شده و بعداً پاکت‌های علامت‌گذاری‌شده، که اغلب مهر و موم نامیده می‌شوند، تکامل یافتند.[۱۲][۱۳][۱۴] معمولاً فرض بر این است که اینها مبنای توسعه نیا-ایلامی و همچنین نیا-میخی بوده است (با بسیاری از نشانه‌ها، حدود ۲/۳، در شوش یافت شده است). توکن‌ها پس از توسعه نیا-میخی و نیا-ایلامی در استفاده باقی ماندند.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]

اولین لوح‌های یافت شده در این منطقه از نوع «عددی» هستند که فقط فهرستی از اعداد را شامل می‌شوند. آنها نه تنها در شوش و اوروک، بلکه در مکان‌های مختلفی از جمله مکان‌هایی که لوح‌های نیا-ایلامی و نیا-میخی نداشتند، مانند تل براک، حبوبا کبیرا، و تپه حصار و گودین تپه و جبل آرودا یافت می‌شوند.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]

کهن‌ترین آثار بالشتک/توکن که قدمت آن به نیمه نخست هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد و قدیمی‌تر از نمونه‌های مشابه آن در میانرودان است، در محوطه چغاآهوان در دشت شوشان یافت شده است.[۲۴][۲۵]

نیا-ایلامی

در این دوره با پیدایش نگارش، ارتباط مستمر بین مراکز استقراری در سراسر فلات ایران تا شهرسوخته در سرحدات ایران و هند و تپه حصار در نزدیکی حدفاصل ایران و آسیای مرکزی برقرار شد و با شکل‌گیری حکومت در انشان، سیستم حسابرسی آغاز ایلامی در سرتاسر فلات ایران گسترش میابد.[۹]

خط نیاایلامی

ویرایش

کهن‌ترین دبیرهٔ ایلامی که نیاایلامی یا آغازایرانی[۲۶] نام‌گرفته، نخستین بار به سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد[۲۷] در شهر شوش، پایتخت ایلامیان، در جنوب غرب ایران بکار گرفته شد. ابداع نگارش در شوش به ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.[۹] بر طبق داده‌های رادیوکربن، قرص‌های نیا ایلامی به احتمال قریب به یقین ۳۰۰۰–۳۳۰۰ سال قبل از میلاد قدمت دارند.[۲۸] همچنین در تپه سیلک، تپه یحیی و تل‌ملیان نیز دبیره‌های حامل این خط یافت شده است.[۲۹]

سفال‌های نیاایلامی یافت شده در تپه سیلک متعلق به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد است، تاریخی که الواحِ با متون نیاایلامی کشف شده در آنجا متعلق به آن هستند و مهر و موم‌های نخستینِ استوانه ای نیز مربوط به این دوره هستند.[۳۰] درحال حاضر دلیلی برای اثبات دیرینه تر بودن خط آغاز میخی نسبت به آغاز نگارش ایرانی وجود ندارد.[۲۶]

شباهت‌هایی میان این خط با خط A جزیره کرت توسط محققین یافت شده است.[۳۱] طرفداران نظریه ایلامو دراویدی نیز شباهت‌هایی میان خطوط تمدن دره سند و این خط یافته‌اند.[۳۲] علاوه بر این شواهدی وجود دارد که نفوذ هنری این فرهنگ در تمدن دره سند را تأیید می‌کند، مانند مهرهای استوانه ای و برخی ابزار آرایشی که از نیاایلامیان تقلید شده است.[۳۳] در مصر نیز نفوذ فرهنگ نیاایلامی پیش از سلسله‌های شاهی دیده می‌شود.[۳۳] شواهدی نیز از ارتباطات بین فرهنگ نیاایلامی و فرهنگ‌های آسیای میانه، جنوب شرقی آناتولی، و مصر وجود دارد.[۳۴]

الواح و قرص‌های نیاایلامی در محوطه‌های باستانی زیر (به ترتیب تعداد) یافت شده است:[۳۵][۳۶][۲۶]

الواح دیگری نیز در تپه حصار و سیلک و چغامیش و … یافت شده‌اند که جزو نیاایلامی طبقه‌بندی نشده‌اند.

دبیرهٔ نیاایلامی دارای بیش از ۱۰۰۰ نشانه است و به‌نظر می‌رسد که باید بخشی از آن واژه‌نگار باشد.

در سال ۲۰۱۲ دکتر جیکوب دال از دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد، پروژه‌ای را برای ساخت تصاویر باکیفیت از لوح‌های گلی نیاایلامی و انتشار آنلاین آنها اعلام کرد. او امیدوار است که با این کار، متخصصان علاقمند در سراسر دنیا بتوانند روی رمزگشایی این ۱۶۰۰ لوح کار کنند.[۳۷]

خط ایلامی باستان، از این خط تکامل یافته است.[۳۸][۳۹]

آژیده مقدم، در مقاله ای که در آن، سعی در رمزگشایی این خطوط داشت، دبیره‌های نیاایلامی، ایلامی باستان و دبیره‌های مکشوفه در جیرفت را با یکدیگر مرتبط می‌داند.[۴۰]

این دبیره هنوز رمزگشایی نشده است، و زبانی را که نمایش می‌دهد هنوز ناشناخته است. اما در چند سال اخیر موج جدیدی از مطالعات برای رمزگشایی این خطوط آغاز شده است.

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
  2. «The Proto-Elamite Settlement at Tepe Yaḥyā, C. C. Lamberg-Karlovsky».
  3. Encyclopedia of Indo-European Culture, Douglas Q. Adams, J. P. Mallory, 1997, p.435.
  4. «بررسی گسست گاهنگاری و باستان شناختی بین دوره‌های بانش و کفتری در حوضهٔ رود کُر». www.virascience.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
  5. Barraclough, Geoffrey; Stone, Norman (1989). The Times Atlas of World History (به انگلیسی). Hammond Incorporated. p. -9780723003045/page/53 53. ISBN 978-0-7230-0304-5.
  6. Senner, Wayne M. (1991). The Origins of Writing (به انگلیسی). University of Nebraska Press. p. 77. ISBN 978-0-8032-9167-6.
  7. Boudreau, Vincent (2004). The First Writing: Script Invention as History and Process (به انگلیسی). Cambridge University Press. p. 71. ISBN 978-0-521-83861-0.
  8. Alden, John R.; Heskel, Dennis; Hodges, Richard; Johnson, Gregory A.; Kohl, Philip L.; Korfmann, Manfred; Lamberg-Karlovsky, C. C.; Le Brun, A.; Vallat, F. "Trade and Politics in Proto-Elamite Iran [and Comments and Reply]". Current Anthropology (به انگلیسی). 23 (6): 613–640. doi:10.1086/202914. ISSN 0011-3204.
  9. ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ نخستین تمدن ایران، کامیار عبدی، سرزمین من.[۱]
  10. Mark, Joshua J. "Susa". World History Encyclopedia (به انگلیسی). Retrieved 2023-12-25.
  11. "The Art of Elam CA. 4200–525 BC". Routledge & CRC Press (به انگلیسی). Retrieved 2024-04-12.
  12. Schmandt-Besserat, Denise, "The Envelopes That Bear the First Writing", Technology and Culture, vol. 21, no. 3, pp. 357–85, 1980
  13. Schmandt-Besserat, Denise, "Decipherment of the Earliest Tablets", Science, vol. 211, no. 4479, pp. 283–85, 1981
  14. Overmann, Karenleigh A. , "The Neolithic Clay Tokens", in The Material Origin of Numbers: Insights from the Archaeology of the Ancient Near East, Piscataway, NJ, USA: Gorgias Press, pp. 157–178, 2019
  15. Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System and the Origin of Writing", Syro Mesopotamian Studies, vol. 1, no. 1, pp. 1–32, 1977
  16. Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System in the Uruk-Jemdet Nasr Period", American Journal of Archaeology, vol. 83, no. 1, pp. 19–48, (Jan. 1979)
  17. Lieberman, Stephen J. , "Of Clay Pebbles, Hollow Clay Balls, and Writing: A Sumerian View", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 3, pp. 339–58, 1980
  18. Schmandt-Besserat, D. , "Tokens at Susa", Oriens Antiquus 25(1–2), pp. 93–125, 1986
  19. Schmandt-Besserat, Denise, "The Earliest Precursor of Writing", Scientific American, vol. 238, no. 6, pp. 50–59, 1978
  20. Strommenger, Eva, "The Chronological Division of the Archaic Levels of Uruk-Eanna VI to III/II: Past and Present", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 4, pp. 479–87, 1980
  21. Hallo, William W. , "Godin Tepe: The Inscriptions", Yale University, 2011
  22. Oates, Joan and Oates, David, "The Reattribution of Middle Uruk Materials at Brak". Leaving No Stones Unturned: Essays on the Ancient Near East and Egypt in Honor of Donald P. Hansen, edited by Erica Ehrenberg, University Park, USA: Penn State University Press, pp. 145–154, 2002
  23. R. Dyson, "The relative and absolute chronology of Hissar H and the proto-Elamite of Northern Iran", In: Chronologie du Prochc Orient/Relative chrono-logics and absolute chronology 16,000–4,000 BC. CNRS International Symposium, Lyon France, 24–28 Novem-ber, 1986, 13AR Internat. Scr. 379, Oxford, pp. 647–677, 1987
  24. «نگاهی به تاریخ علم؛ فصل اول: پیدایش خط».
  25. «تاریخ 'چغا آهوان' را باید ورق زد!». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۴.
  26. ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ ۲۶٫۲ Afshari, Hassan; Desset, François (2022-05-22). "Investigating the structure of the Early Proto-Iranian ('Proto-Elamite') writing". 21 (26): 26–40. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  27. 3100 BC: Tables in proto-Elamite script scaruffi.com
  28. Dahl, Jacob (2009-01-01). "Early Writing in Iran, a Reappraisal". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  29. «Ancient Iranian Art and Archaeology». www.anaviangallery.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
  30. «Ancient Iranian Art and Archaeology». www.anaviangallery.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۱.
  31. BRICE, W. , "A COMPARISON OF THE ACCOUNT TABLETS OF SUSA IN THE PROTO-ELAMITE SCRIPT WITH THOSE OF HAGIA TRIADA IN LINEAR A.", KADMOS, 2(1), pp. 27-38, 1963.
  32. David McAlpin: "Linguistic prehistory: the Dravidian situation", in Madhav M. Deshpande and Peter Edwin Hook: Aryan and Non-Aryan in India, p.175-189.
  33. ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ بیانی (اسلامی), شیرین. "عیلام: یکی از سرچشمه‌های تمدن ایرانی". Yaghma. 262 (23): 211–214 – via noormags..
  34. Kamyar Abdi. «The Iranian Plateau from Paleolithic Times to the Rise of the Achaemenid Empire, p.24». academic.oup.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
  35. "Proto-Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-03-03.
  36. «The Tablet from Konar Sandal B (Jiroft) and its Pertinence to Elamite Studies».
  37. «Breakthrough in world's oldest undeciphered writing» (به انگلیسی). BBC News. ۲۰۱۲-۱۰-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
  38. "Linear Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-04-02.
  39. «ویژه‌نامه داستان باستان». شرق. ۲۰۲۳-۰۶-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۱.
  40. Ancient geometry and “proto-iranian” scripts. south konar sandal mound inscritions, jiroft (Ancient Geometry: Writing Systems, Art, Mathematics)
  • مج‍لهٔ باست‍ان‌شن‍اسی و تاریخ، ش ۲۳، ۲۴، (پایی‍ز، زمس‍تان ۱۳۷۶، به‍ار، تابس‍تان ۱۳۷۷): ص ۶–۹.