پر

برای دیگر کاربردها پر (ابهام‌زدایی) را ببینید.

پَر یکی از انواع روییدنی‌های برون‌پوست (اگزودرم) است که بر پوست بدن روی دایناسورها، هم پرندگان (پرنده) و هم برخی غیر پرندگان (غیر پرنده) و احتمالاً دیگر شاه‌خزنده‌ریختان تشکیل می‌دهند. آن‌ها از جمله ویژگی‌هایی هستند که پرندگان موجود را از سایر گروه‌های زنده متمایز می‌کند.

انواع پر

پَر یک طاووس

مرغ پوششی از پَر دارد

پر

ساختارها

پَرها در واقع پولک‌های تغییر شکل یافته‌ای هستند که منشأ پولک خزندگان است. آن‌ها پیچیده‌ترین ساختارهای پوششی موجود در مهره‌داران و نمونه‌ای برتر از یک نوآوری پیچیده تکاملی در نظر گرفته می‌شوند. فرق اساسی پرندگان با سایر جانوران وجود پَر روی پوست می‌باشد. پَر، ساقهٔ میانی تو خالی دارد که کُرک‌های ظریفی بر آن می‌رویند. پرها در فولیکول‌های ریز در روپوست یا لایه بیرونی پوست تشکیل می‌شوند که پروتئین‌های کراتین را تولید می‌کنند. بتا کراتین‌های موجود در پر، نوک و پنجه‌ها - و پنجه‌ها، پولک‌ها و پوسته بیرونی خزندگان - از رشته‌های پروتئینی تشکیل شده‌اند که با پیوند هیدروژنی به صفحه بتای پلیسه‌دار می‌پیوندند که سپس توسط پل‌های دی‌سولفیدی به ساختارهایی حتی سخت‌تر مانند α-کراتینهای مو، شاخ و سم پستانداران تبدیل می‌شوند. سیگنال‌های دقیقی که باعث رشد پرها بر روی پوست می‌شوند مشخص نیست، اما آشکار شده‌است که فاکتور رونویسی cDermo-1 باعث رشد پرها روی پوست و پولک‌های روی پا می‌شود.

کارکردها

آنها برای پرواز، عایق حرارتی و ضدآب کمک می‌کنند. علاوه بر این، رنگ برای ارتباط و دیدگریزی کمک می‌کند. پرشناسی (یا دانش پر) نام علمی است که به مطالعه پرها می‌پردازد. این پَرها غشای محافظی را برای بدن و پوست به‌وجود می‌آورند و بدن را از سرما و گرما و صدمه محفوظ نگه می‌دارند. از روی شفافی یا کِدِر بودن پَرها به آسانی می‌توان به سلامت پرندگان پی برد. معمولاً بین وزن بدن و تعداد پَرها نیز نسبت مستقیمی وجود دارد. همچنین از نظر اندازه، نسبتی بین اندازه پَر و اندازه بدن دیده می‌شود.

پوست و پَرهای بدن پرندگان به منزله محافظی در برابر عوارض و عوامل خارجی به‌شمار می‌رود. پوست بدن در پرندگان نازک و ظریف است و پَرها بر روی آن قرار گرفته‌است. پوست پرندگان عاری از هرگونه غده (عرقی یا چربی) می‌باشد و فقط در پوست ناحیه دم مقداری غده وجود دارد که به آن غدد چربی گویند و پرنده به کمک ترشحات آن پرهای خود را جلا می‌دهد تا طراوت خود را حفظ کنند.

پرها چندین کاربرد بهره‌برداری، فرهنگی و مذهبی دارند. پرها هم نرم هستند و هم در برای دام انداختن گرما عالی هستند؛ بنابراین، گاهی از آن‌ها در ملافه‌های درجه یک، به ویژه بالش، پتو و تشک استفاده می‌شود. آن‌ها همچنین به عنوان پُرکننده برای لباس‌های زمستانی و رختخواب در فضای بازمانند کتهای لحافی و کیسه خواب استفاده می‌شوند. غازها و اردک خال‌دار دارای پوشش زیربنایی بزرگی هستند، توانایی انبساط از حالت فشرده و نیز از حالت روی‌هم برای دام انداختن مقدار زیادی هوا را دارند. از پرهای پرندگان بزرگ (اغلب غازها) برای ساختن قلم پر استفاده می‌شود. از لحاظ تاریخی، شکار پرندگان برای پرهای زینتی برخی از گونه‌ها را در معرض خطر قرار داده و به انقراض گونه‌های دیگر کمک کرده‌است. امروزه پرهای به کار رفته در مد و لباس‌های نظامی از پسماند مرغداری از جمله مرغ، غاز، بوقلمون، قرقاول و شترمرغ به دست می‌آید. این پرها رنگ شده و دستکاری می‌شوند تا ظاهرشان بهتر شود، زیرا پرهای ماکیان در مقایسه با پرهای پرندگان وحشی به‌طور طبیعی اغلب از نظر ظاهری کدر هستند.

گونه‌های پر

ساختمان پرها در نقاط مختلف بدن پرندگان از نظر شکل و حتی رنگ و اندازه متفاوت است. پرهای بال مخصوص پرواز و سایر پرها برای گرم نگه داشتن و محافظت بدن است. پرها در پرندگان به سه دستهٔ کرک‌پر، پوش‌پر و شاه‌پر (پرهای پروازی) تقسیم می‌شوند. پرندگان از کرک‌پرها برای به دام انداختن هوا در لابه لای پرها به جلوگیری از اتلاف گرما استفاده می‌کنند. پوش‌پرها هم مقاومت هوا را در برابر پرواز کاهش می‌دهند و بدن را حفظ می‌کنند. شاه‌پرها هم به پرنده توان پرواز می‌دهد که در بال‌ها و دم‌ها برای صعود و تعادل کاربرد دارد.

شاهپرها: این پرها از خارج بدن پرنده را پوشانیده اند و در زیر آنها معمولاً پرهای دیگری قرار گرفته‌است. پرهای بال و دم جزو این دسته به‌شمار می‌روند. تعداد پرهای بزرگ کم و بسته به نژاد و جنس و گونه تفاوت می‌کند. پرهای بزرگ دارای یک محور اصلی (quill) می‌باشد که در قسمت پایین توخالی و در قسمت بالا توپُر است. قسمت توخالی آن قلم پر (Calamus) نام دارد و قسمت توپُر آن محور پر (Rachis) نامیده می‌شود. بخش توپُر از دو طرف دارای شاخه‌های فرعی است که به آنها ریشه پر (barber) می‌گویند، از هر یک از این ریشه پرها، شاخه‌های فرعی دیگری به موازات هم از دو طرف جدا شده که به هر یک از آن‌ها ریشک (barbules) گویند. شاخه‌های فرعی در قسمت انتهایی خود دارای انشعابات کوچک‌تری می‌باشند.

پوش‌پر: این پرها معمولاً تمام بدن را فرا می‌گیرند و اغلب پرهای بزرگ در بعضی قسمت‌ها روی آن‌ها را می‌پوشاند (مانند بال‌ها). وظیفه این پرها حفظ و پوشش بدن است و تعداد آنها فوق‌العاده زیادتر از پرهای بزرگ است.

کرک‌پر: این پرها در زیر پرهای کوچک‌تر قرار گرفته و داخل فولیکول کوچکی در لایه روپوست (اپیدرم) بدن فرورفته است.

موپرهای سبیل‌مانند در ریش‌مرغ گونه‌سفید

طرز رویش پر

اگرچه پرها بیشتر بدن پرنده را می‌پوشانند، اما تنها از بخش‌های مشخصی روی پوست ایجاد می‌شوند. پرها از مجاری مخصوصی در پوست به نام مجرای پر یا (perylae) تشکیل می‌شوند. این مجاری و حفره‌ها در تمام نواحی بدن وجود دارد. اولین آثار بوجود آمدن این مجاری در پنجمین روز زندگی جنینی پدیدار می‌شود. هر پر در یک فولیکول که در پوست جنین قرار دارد، شروع به تشکیل می‌کند. در داخل این فولیکول‌ها پرهای اصلی تشکیل می‌شود. پرهای اصلی از یک لکه در قاعده فولیکول منشأ می‌گیرند و به مرور رشد آن زیاد و از پوست خارج می‌شود، به‌طوری‌که پس از مدتی پرها قابل دیدن می‌شوند و به‌تدریج بر رشد این پرها اضافه می‌گردد و بخش‌های مختلف پر شکل می‌گیرند. تغذیه پرها بوسیله پولپ‌هایی در پوست انجام می‌شود که دارای مویرگ‌های خونی هستند. این مویرگ‌ها در هنگامیکه پر هنوز میله ای است زیادتر و طولانی‌تر می‌باشد ولی بمرور زمان که قسمتهای دیگر پر تشکیل می‌شود کوتاهتر می‌گردند. در پرهایی که کاملاً به رشد انتهایی خود رسیده‌اند، تقریباً این پولپ‌ها از بین می‌روند. اولین آثار تشکیل رنگدانه‌های ملانوبلاست در جنین پس از ۸۰ ساعت ظاهر می‌شود این ملانوبلاست‌ها در جرم پرها جای می‌گیرند و طی مرحله تشکیل شدن پرها به قسمتهای مختلف پر مانند ساق اصلی، ریش، ریشک و ریشک‌های فرعی می‌روند و سبب رنگین شدن پرها می‌گردند. علت تنوع رنگ پرها وجود رنگدانه‌های مختلف و همچنین طرز قرار گرفتن آنها می‌باشد.

به‌طور کلی پرها در جنین به ترتیب زیر تشکیل می‌شوند:

در ۶ روزگی سوزن یا میله داخلی فولیکول تشکیل می‌شود.

در ۱۲ روزگی از پوست خارج می‌شود.

در ۱۸ روزگی ریش‌ها از محور اصلی به خوبی خارج می‌گردند.

منابع

• فرهنگ فشرده سخن، دکتر حسن انوری، تهران، سخن، ۱۳۸۲
• a b Ritchison, Gary. "Ornithology (Bio 554/754):Bird Respiratory System". Eastern Kentucky University. Retrieved 2007-06-27
• Peter R. Stettenheim (2000) The Integumentary Morphology of Modern Birds—An Overview. American Zoologist 2000 40(4):461-477
• Proctor, N. S. & Lynch, P. J. (1998) Manual of Ornithology: Avian Structure & Function. Yale University Press. ISBN 0-300-07619-3