پشتکوه (استان ایلام)
پشتکوه[۱] یا همان لرستان پشتکوه یا پشتکوه ایلام منطقهای قدیمی تاریخی در غرب ایران است که امروزه تقریباً با استان ایلام مطابقت دارد. ساکنان این سرزمینها شامل مردم لر و کرد ، بودهاند.دانشنامه ایرانیکا ایلات ساکن پشتکوه ایلام را کرد معرفی کردهاست. در اسناد قدیمی این منطقه پشتکوه ایلام صفحه کرد نامیده شده است.
جغرافیا ویرایش
منطقه پشتکوه، در قسمت غربی سرزمین لرستان قدیم است که رشته کوه کبیرکوه آن را از لرستان پیشکوه جدا میسازد و قرار گرفتن آن در پشتِ (مغرب) این کوه، وجه تسمیه نام آن است. در منابع قرن سیزدهم از این منطقه نام برده شدهاست.[۲] این منطقه از شمال غرب به سرزمین کلهرها، از شمال شرق و جنوب شرق به رودخانه سمیره و کرخه، و از جنوب و جنوب غرب به جلگه بینالنهرین محدود است.[۳] جغرافیای لرستان از جنوب کرمانشاهان شروع و به خوزستان ختم میشدهاست. کبیرکوه به عنوان حد فاصل بین لرستان پیشکوه و لرستان پشتکوه بهشمار میرفت.[۴][۵] پشتکوه بیشتر از پیشکوه شناخته شدهاست، زیرا در سده ۱۳ ه.ق/۱۹م، فرمانروایانی بر این ناحیه حکومت کردهاند که توانسته بودند نظم را در این سرزمین برقرار سازند.[۶] منطقه پشتکوه به سبب مرز مشترک با عراق، همواره از اهمیت بیشتری از منطقه پیشکوه برخوردار بودهاست.[۷] ولایت تاریخی ماسبدان از ولایتهای پهله باستان، بخش عمدهای از منطقه پشتکوه را در بر میگرفتهاست.[۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲] منطقه پشتکوه به دو صفحه: صفحه کرد و صفحه مهکی تقسیم میشد.[۱۳]
مردم ویرایش
ساکنان پشتکوه را لرها و کردها تشکیل میدهند. لرهای پشتکوه بیشتر در مناطق لرستان فعلی ساکن هستند و کردها پشکوه در استان ایلام فعلی ساکن هستند
وجه تسمیه ویرایش
ظاهراً قدیمیترین نام منطقه پشتکوه، «آریوخ» بوده و تا قبل از سده هفتم تا سیزدهم، این منطقه به «اریوحان» شهرت داشتهاست و شاید محل حَرا که مربوط به اسارت یهودیان است، در همان حوالی باشد. بنیامین تودِلایی این محل را «ارین»، استرابو «ماساباتیس»، پلینی، «مزوباتن» و بطلمیوس ساکنان آنجا را «سامباتایی» و دیونوسیوس «مزاباتایی» نامیدهاست. دیودوروس در شرح لشکرکشی اسکندر، این محل را «سمبنه» مینامد. ظاهراً، پیش از اسکندر نام آریوخ به سَبَد یا سَبَدان تغییر کرد و با پیشوند ماه (منطقه)، به صورت ماه سبدان درآمد که حدود آن کمابیش با حدود پشتکوه منطبق است[۱۴]
در دوره مغول پشتکوه و پیشکوه به لر کوچک معروف و در قرن دهم این دو منطقه لرستان نامیده میشد و اداره پشتکوه در اختیار اتابکان لر بود[۱۵] بعد از انقراض سلسله اتابکان لر کوچک توسط شاه عباس اداره حکومت لرستان به حسین خان والی از بستگان شاهوردی خان آخرین اتابکان لر سپرده شد. زمامداری والیان از ۱۰۰۶ تا ۱۳۴۸ هجری قمری به طول انجامید و حکمرانی آنها همزمان با سلسله صفویه، افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی بود.
تاریخ ویرایش
والیان فیلی ویرایش
والیان فیلی از ۵۸۰ تا ۱۰۰۶ ق/۱۱۸۴ تا ۱۵۹۷ م بر این سرزمین حکومت کردند.[۱۶] با کشته شدن شاهوردیخان، واپسین اتابک لر در ۱۰۰۶ق به فرمان شاهعباس کبیر، فرمانروایی آنان در پشتکوه و پیشکوه پایان پذیرفت و به جای آنان، حکومت سلسلهٔ دیگری از فرمانروایان لُر به نام والیان فیلی بر این سرزمین آغاز گردید.[۱۷] حکومت والیان تا ۱۲۱۱ق/۱۷۹۶م به درازا کشید و در این هنگام، آقامحمدخان قاجار پس از برانداختن سلسلهٔ زندیه به منظور کاستن از قدرت والی لرستان، پشتکوه را از دیگر نقاط لرستان جدا کرد و از این پس، قلمرو والی، تنها به پشتکوه محدود گردید. والی در همان سال از اقامتگاه خود در خرمآباد نقل مکان کرد و به همراه بخشهایی از طایفهها، به پشتکوه عقب نشست.[۱۸] به همین سبب، از آغاز سلطنت فتحعلی شاه قاجار، عنوان والی لرستان به والی پشتکوه تبدیل شد.[۱۹] به هنگام سلطنت فتحعلیشاه، والیگری پشتکوه با حسنخان بود، و او از حکومت مرکزی ایران فرمانبرداری میکرد و مرکز حکومت را از خرمآباد به ایلام منتقل ساخت.[۲۰]
از مشهورترین والیان پشتکوه، میتوان حسینقلیخان ابوقداره را نام برد که مردی جنگجو و کاردان بود. او در موضوع اختلاف مرزی، با عربها به جنگ پرداخت و آنها را تا کرانهٔ دجله عقب راند.[۲۱]
دوره قاجار ویرایش
تا پیش از روی کار آمدن قاجاریه تمام منطقه لرستان زیر نظر والی «حسین خان» به صورت سرزمینی نیمه مستقل اداره میشد و مرکز آن شهر خرمآباد بود.
مهمترین والیان پشتکوه عبارتند از:
- حسن خان والی
- حیدرخان والی
- حسینقلی خان ابوقداره
- غلامرضاخان ابوقداره
در جنگ جهانی اول، نام پشتکوه به سبب نزدیکی به مرز در بسیاری از منابع به عنوان منطقهای مهم ذکر شدهاست.[۲۲]
دوره پهلوی ویرایش
در دوره رضا شاه، علیرغم برخی مقاومتها، از نفوذ خانها کاسته شد و پشتکوه تحت اداره حکومت مرکزی درآمد. در ۱۳۰۲ خورشیدی، در پی لشکرکشی فرماندهان نظامی به لرستان، خانها در پشتکوه سلاحهای خود را تحویل دادند که تمامی آنها سوزانده شد. در همان سال حسین آبادِ پشتکوه که مقرّ تیمسار کوپال بود به محاصره یدالله خان، پسر والی اسبق، و عدهای از اهالی پشتکوه درآمد اما نیروی اعزامی از کرمانشاهان محاصره را در هم شکستند.[۲۳] در سال ۱۳۰۷ ش/۱۹۲۸ م، ارتش منظم و متحد جدید، به فرماندهی صادقخان کوپال، بهسوی پشتکوه حرکت کرد. غلامرضاخان والی نیز با در نظر گرفتن وضعیت و تجهیزات طرف مقابل، بدون جنگ تسلیم شد. او با جمعآوری تمام اموالش، به املاک شخصی خود در شهر بغداد عراق پناه برد. درنتیجه، نیروهای دولتی با تسلط بر پشتکوه آن منطقه را زیر نظارت مستقیم دولت قرار دادند.[۲۴]
پانویس ویرایش
- ↑ «لغتنامه دهخدا، پشتکوه».
- ↑ علی رزم آرا-جغرافیای نظامی ایران: پشت کوه
- ↑ دومورگان، ژاک، جغرافیای غرب ایران، ج 2، ترجمه کاظم ودیعی، 1339، ص 222.
- ↑ لرستان (پیشکوه و پشتکوه) و آثار تاریخی آن. ص ۱۷۱.
- ↑ دومورگان، ژاک، جغرافیای غرب ایران، ج 2، ترجمه کاظم ودیعی، 1339، ص 224 و 225.
- ↑ گابریل، آلفونس، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ج 1، ترجمه فتحعلی خواجه نوری،1348، ص 372.
- ↑ کریمی، بهمن، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران، ج 1، 1329، ص 129.
- ↑ اسدی, علیرضا (1399-04-01). "جغرافیای تاریخی ایالات ماسبذان و مهرجانقذق در دوران خلفای اموی". جندی شاپور. 22 (6): 22–48.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ اکبری, مرتضی (1394-01-04). "بررسی و تحلیل جایگاه ایالات ماسبذان و مهرجانقذق (ایلام) در دورهٔ خلافت عباسی". فرهنگ ایلام. 46–47 (16): 55–74.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ رحمتی, محسن (1395-07-01). "جغرافیای تاریخی ماسبذان در دورهٔ سلجوقی". فرهنگ ایلام. 52–53 (17): 7–24.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ علیبیگی, حسین (1391-07-01). "جغرافیای تاریخی ولایات ماسبذان و مهرجانقذق و حاکم نشین آنها". تاریخ نو. 4 (2): 123–142.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ کرمزاده, فرشاد; یوسفوند, یونس (1400-01-04). "بازشناسی شهر ساسانی ـ اسلامی سیروان بر پایهٔ متون تاریخی و شواهد باستانشناسی". پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی. 22 (54): 259–283.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ مقدم*, سید محمد طاهری; مقدم, مراد مرادی. "صفحه کردجا به جایی جمعیت و مسئله امنیت". نشریه مطالعات تاریخ انتظامی (به فارسی). 3 (9): 37–52.
- ↑ هنری کرزیک راولینسون - سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر اماناللهی بهاروند
- ↑ سیسیل جان ادموندز و کلمنت اوگاستس دو بد- دو سفرنامه دربارۀ لرستان -ترجمة سکندر اماناللهی بهاروند و لیلی بختیار
- ↑ افشار، 133؛ کرزن، II/277.
- ↑ افشار، 144؛ مرگان، 2/239-240.
- ↑ مورتنسن، 50-51.
- ↑ استارک، فریا، سفری به دیار الموت، لرستان و ایلام، ترجمهٔ علی محمدساکی. ص 304.
- ↑ استارک، فریا، سفری به دیار الموت، لرستان و ایلام، ترجمهٔ علی محمدساکی. ص 306.
- ↑ استارک، فریا، سفری به دیار الموت، لرستان و ایلام، ترجمهٔ علی محمدساکی. ص 310.
- ↑ حمید ایزدپناه - تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان
- ↑ علی محمد ساکی - جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان - خرمآباد
- ↑ رزمآرا، علی. جغرافیای نظامی پشتکوه، تهران: ارتش. 64-66.
منابع ویرایش
- علی رزم آرا(۱۳۲۰) جغرافیای نظامی ایران: پشت کوه - تهران
- هنری کرزیک راولینسون (۱۳۶۲) سفرنامه راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر اماناللهی بهاروند- تهران
- سیسیل جان ادموندز و کلمنت اوگاستس دو بد(۱۳۶۲)دو سفرنامه دربارۀ لرستان -ترجمة سکندر اماناللهی بهاروند و لیلی بختیار-تهران
- حمید ایزدپناه (۱۳۷۲)تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان - تهران
- فریا استارک (۱۳۶۴) سفری به الموت لرستان و ایلام، ترجمه و حواشی از علی محمد ساکی - تهران
- علی محمد ساکی (۱۳۶۳) جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان -خرمآباد