جاویدان خرد یا پندنامه هوشنگ یا الحکمةالخالده یکی از قدیمی‌ترین و کهن‌ترین کتب ایرانی است.[۱] کتاب جاویدان خرد که ساخته و پرداخته فرهنگ ایرانی است و برپایهٔ جاویدان خرد هوشنگ پیشدادی نوشته شده‌است و حسن بن سهل ابن سورانی آن را به عربی ترجمه کرده‌است و ابن مسکویه آن را به اتمام رسانده است. این کتاب که با عنوان «آداب‌العرب و الفرس» نیز شهرت دارد در بیان حکمت‌ها و اندرزهای ایرانیان، هندیان، یونانیان و اعراب است.[۲]

کتاب جاویدان خرد ساختهٔ اندیشهٔ ایرانی و از آثار گرانبهای فرهنگ ایرانی است که در دورهٔ اسلامی به عنوان سخنان و وصایای هوشنگ شهرت داشته‌است. این کتاب توسط حسن بن سهل به عربی برگردانده و تلخیص شده، و همین ترجمه و تلخیص را ابن مسکویه در آغاز کتاب آداب العرب و الفرس آورده‌است.[۳]

اصل کتاب در سال ۱۹۵۲ میلادی، با تحقیق عبدالرحمن بدوی دانشمند و فیلسوف معاصر مصری با عنوان «الحکمةالخالده» در قاهره به چاپ رسیده و ترجمهٔ فارسی آن نیز که در اوایل سدهٔ ۱۱ هجری قمری به‌وسیلهٔ تقی‌الدین محمد ارجانی شوشتری صورت گرفته، به سال ۱۳۵۵ خورشیدی با عنوان جاویدان خرد، به تصحیح بهروز ثروتیان توسط مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل زیر نظر مهدی محقق در تهران به چاپ رسیده‌است.[۴][۵]

تنظیم کتاب

ویرایش

این کتاب آداب و رسوم، امثال و حکم، پند و اندرز ملل ایرانی، هندی و عرب را با مطالب و لطایف ادبی آمیخته و آن را در چهار بخش و یک خاتمه به ترتیب زیر تنظیم و ارائه نموده‌است:

  • مقدمه
  • جاویدان خرد
  • حِکَم و آداب پارسیان باستانی
  • حِکَم و آداب هندیان
  • حِکَم و آداب عرب
  • حِکَم و آداب روم[۶]

کشف کتاب جاویدان خرد

ویرایش

در مورد کشف کتاب جاویدان خرد، جاحظ به نقل از «واقدی» چنین آورده است:

مردی به نام «ذوبان»، از حکمای کابل بود. ذوبان از وجود کتاب جاویدان خرد در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده. روزی بنابر وقایعی، او در خدمت «مأمون» خلیفه عباسی عملی مستحق پاداش را مرتکب می‌شود؛ لذا در هنگامی که مأمون از او می‌خواهد تا طلب پاداشی نماید، ذوبان از او کتاب جاویدان خرد را طلب می‌نماید. پس هیئتی به مداین گسیل یافته و به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه‌ای زیر خاک مدفون بود، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه‌ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران‌شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده‌است. ذوبان کتاب را مطالعه و بسیار به آن به عنوان میراث باستانی نیاکان، علاقمند بود. چندی بعد به خواهش «حسن بن سهل نویختی» (برادر فضل بن سهل که خود ایرانی نژاد و در دربار عباسیان خدمت می‌کرد)، هر روز یک برگ از این کتاب را از ذوبان به امانت گرفته، از پهلوی به عربی ترجمه می‌کرد. لیکن ذوبان تنها سی برگ از صد برگ را به او داد و صلاح ندید تا باقی برگ‌ها به دست نامحرمان عرب بیوفتد.[نیازمند منبع]

به زودی این سی برگ به دست ابو علی مسکویه، دانشمند و مورخ بزرگ ایرانی رسیده و ابن مسکویه آن را در کنار پندها و حکمت‌های عربی و هندی و رومی، در قالب کتاب حاضر، نگاشته و به یادگار می‌گذارد. ابن مسکویه در بخش مربوط به حکمت ایرانیان علاوه بر پندهای هوشنگ، از پندهای آذرباد، بزرگمهر، انوشیروان، جمشید و… نیز استفاده شده و در بخش حکمت عرب و روم از نصایح علی، لقمان، ارسطو، افلاطون و… استفاده کرده‌است.[نیازمند منبع]

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. جاویدان خرد. ترجمهٔ ابن مسکویه به تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل زیر نظر مهدی محقق. ۱۳۵۵ تهران. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
  2. سایت کتابخانهٔ مدرسهٔ فقاهت جاویدان خرد
  3. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی جاویدانْ خِرَد بایگانی‌شده در ۲ مارس ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine
  4. بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، دانشنامهٔ جهان اسلام جاویدان خرد (آداب‌العرب و الفرس)
  5. مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران – دانشگاه مک گیل جاویدان خرد
  6. کنسرسیوم محتوای ملّی آداب العرب والفرس[پیوند مرده]

منابع

ویرایش