تمغاهای سلطنتی ایلخانان

قدیمی‌ترین تمغای سلطنتی به‌جامانده از ایلخانان، نقش تمغای ارغون خان است که بر نامه او به فیلیپ چهارم، پادشاه فرانسه آمده و این نامه امروزه در بایگانی ملی پاریس نگهداری می‌شود. این تمغا که به خط و زبان چینی است، ارغون را «خاتم نیابت سلطنت و آرام‌بخش ملت‌ها» معرفی می‌کند. تمغای مغولی را غالباً از فلزاتی چون آهن و برنج و همچنین از چوب می‌ساختند. تمغاها را بسته به رنگ مرکب و موضوع فرمان‌ها به گروه‌های زیر دسته‌بندی می‌کردند:

• آلتون‌تمغا (مهر زرین): بیشتر برای فرمان‌های مربوط به امور مالی کاربرد داشت. ولی گاه آن را به‌مثابه مهری به‌کار می‌بردند که برای فرمان‌های مربوط به اسب و چهارپایان بارکش زده می‌شد.
• آل‌تمغا (مهر سرخ): به تقلید از مهرهای چینی ساخته شده بود و بر فرمان‌های متنوع مربوط به امور دولتی نظیر انتصابات مربوط به ایالات، دیوان، واگذاری زمین، بستن عهدنامه‌ها و ضبط و ربط مالیات‌ها صحه می‌گذاشت. به خواجه سعدالدین ساوجی، یکی از صاحب دیوان‌های غازان خان، در سال ۷۰۰ ه‍.ق، آل‌تمغا اعطا شد؛ بنابراین می‌توان چنین پنداشت که نوعی آل‌تمغا به صاحب دیوان یا همان رئیس دولت تعلق داشته‌است.

نقش آل‌تمغاهای سلطان ابوسعید بهادرخان (بالا) و امیر چوپان (پایین) و قراتمغا امیر چوپان (حاشیه) بر فرمانی به تاریخ سال ۷۳۶ ه‍.ق (۱۳۲۶ م). هر دو آل‌تمغا عبارات چینی همراه متن شهادتین و اسامی خلفای راشدین برخود دارند. متن قراتمغا به فارسی است که به شیوه‌ای دگرگون‌شده عبارت «پروانه از چوپان» را برخود دارد.

• قراتمغا (مهر سیاه): گویا کوچک‌تر و کم‌اهمیت‌تر از سایر تمغاها بوده‌است. بنابر نوشته‌های رشیدالدین فضل‌الله همدانی، چهار امیر در دوره غازان، هر یک قراتمغایی ویژه خود داشتند که آن را در بزنگاه‌هایی بر برخی اسناد دیوانی می‌نهادند.
• گوک‌تمغا (مهر آبی یا کبود): یک مهر ویژه امور سلطنتی بود که در زمان اباقا خان از چین به ایران آورده شد و در مسائل تشریفاتی مربوط به شاهزادگان کاربرد داشته‌است.
• تمغای سواری: به امیران سرحد داده می‌شد تا بر نامه‌های ارسالی بنهند تا متولیان چاپارخانه‌ها مطمئن شوند که این نامه‌ها تقلبی نیستند.
• تمغای پیکی: دو پیک مأمور بودند تا رویدادهای مهم ایالت را بنویسند و با این تمغا مهر کنند و مبدأ و مقصد نامه را ذکر کنند.
• تمغای زرینی که بر حواشی متن آن تصویر کمان و چماق و شمشیر افزوده بودند و در فرمان فراخوان لشکر از آن استفاده می‌کردند.
• تمغاهای یشمی کوچک و بزرگ که اولی در امور قضایی و دومی در امور مهم حکومتی کاربرد داشتند.

تمغاهای ایلخانان مربع‌شکل بودند و جلایریان نیز با تقلید از ایلخانان از تمغاهای مربع‌شکل استفاده می‌کردند. کهن‌ترین اثر برجای‌مانده از تمغاهای خاقان‌های امپراتوری مغول، اثر تمغای گیوک خان بر نامه او به پاپ اینوسنت چهارم است که شامل نوشته‌هایی به خط اویغوری است. آل‌تمغای چنگیز خان بنابر توصیف تاریخ جهانگشای جوینی، به خط اویغوری و زبان مغولی بوده‌است. تمغاهایی با نوشته‌های چینی از زمان قوبلای خان رایج گشت. نخستین اثر مکتوب از تمغاهایی با نوشته‌های کوفی، به دوره حکومت ابوسعید بهادرخان بازمی‌گردد.

تا زمان حکومت ابوسعید مرسوم بود که تمغاهای سلطنتی را در چین می‌ساختند و با تشریفات ویژه به دربار ایران می‌آوردند. ولی از دوره ابوسعید، تمغاها در خود ایران تولید می‌شدند. نوشته‌هایی به فارسی و عربی از همان زمان به‌تدریج جای نوشته‌های چینی را گرفتند.

نگارخانه

• 
  نقش تمغایی که در نامه گیوک خان به پاپ اینوسنت چهارم به‌کار رفته‌است. این تمغا شامل نوشته‌هایی به زبان مغولی و خط اویغوری به این مضمون است: «تحت قدرت بهشت جاویدان، اگر فرمان خان اقیانوس‌وار ملت بزرگ مغول به دست مردمی اعم از تابع یا ستیزه‌جو رسید، بگذار از ترس به آن احترام بگذارند.»
• 
  نقش تمغای غازان خان بر نامه ارسالی او برای پاپ بونیفاس هشتم که شامل نوشته‌هایی به چینی است. این تمغا از طرف تیمور خان به غازان اهدا شد و مضمون آن چنین است: «مهر تأیید بر صلاحیت مقام عالی سلطنتی برای تأسیس کشور و اداره مردم آن.»