تَمغا یا تَمقا (به ترکی باستان: 𐱃𐰢𐰍𐰀، به ترکی استانبولی: damga، به مغولی: tamga، به آدیغی: тамыгъэ، به کاباردی: дамыгъэ) مهر یا نشانی انتزاعی بود که توسط عشایر اوراسیا و مردمان متأثر از آنها، در ابتدا به عنوان علامت تجاری دام استفاده می‌شد. تمغا به عنوان علامت تجاری دام برای یک قوم، قبیله یا خانواده خاص استفاده می‌شد و در میان عشایر استپ اوراسیا در سراسر دوران باستان و قرون وسطی رایج بودند. از آنجایی که تمغاها شناسه‌های قبیله‌ای و خانوادگی بودند، جمع‌آوری و مقایسه سیستماتیک آنها برای ارائهٔ بینش‌هایی در مورد روابط بین خاندان‌ها، افراد و گروه‌های قومی در قلمرو استپی حائز اهمیت است.

تمغای خاندان آشینا از خاقانات گوک‌ترک، یکی از قدیمی‌ترین تمغاها

واژه‌شناسی

ویرایش

واژهٔ تَمغا از زبان ترکی اویغوری به زبان مغولی راه یافته ولی معمولاً از آن به عنوان واژه‌ای ترکی-مغولی یاد می‌شود.[۱] کاوه فرخ «تمگا» بوده است که اصل واژه در پارسی تمگا بوده که وارد زبان های ترکی و مغولی شده و سپس دوباره به شکل تمغا وارد پارسی شده است.[۲] در متون اسلامی، این واژه به صورت اَلْتَمغا، تَمغاء آل، آل تَمغا، آل طَمغیٰ و در یک مورد تَمقا (در تذکرةالملوک) ثبت شده اسنت.

آل تمغا از دو جزء آل به معنای «سرخ» و تمغا به معنی «مهر» و «نشان» تشکیل شده و روی هم به معنای مهر سرخ‌رنگ بوده است. آل تمغا اصطلاحی دیوانی بوده که با تصرف ایران و ممالک همجوار به دست مغول‌ها، به زبان فارسی راه یافت. این واژه در ایران دوران ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، تیموریان و پساتیموریان رایج بوده است؛ اما رفته‌رفته از رونق افتاد و در روزگار صفویه، دیگر به عنوان یک اصطلاح دیوانی استفاده نمی‌شده است و ظاهراً نام پارسی «نشان» جای آن را می‌گیرد.[۱]

استفاده

ویرایش

تمغا مهر و نشانی بوده که با مرکب سرخ یا شنگرف بر اسناد، نامه‌ها و فرمان‌ها زده می‌شده است.[۱] تمغاها در طول دوران باستان و سده‌های میانه در بین عشایر اوراسیا ازجمله آلان‌ها، سرمتی‌ها، سکاها، مغول‌ها و ترک‌ها رایج بوده‌اند. گاهی نمادهایی مشابه تمغا توسط مردمان مجاور سبزدشت پونتی‌خزری در اروپای شرقی و آسیای مرکزی استفاده می‌شده است.

تمغاهای قبایل اوغوز

ویرایش

هر یک از ۲۱ قبیله ترک‌های اغوز تمغای ویژه خود را داشتند. طرح بازسازی شده آنها به‌صورت زیر است:[۳]

جستارهای وابسته

ویرایش

پانویس

ویرایش
  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ مجدالدین کیوانی. «آل تمغا». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۰۹.
  2. کاوه فرخ، اسواران ساسانی، ترجمه یوسف امیری، انتشارات گل آفتاب، مشهد، ۱۳۸۸: ص ۱۶۵.
  3. محمدرضا بیگدلی، ایل‌سون‌ها: شاهسون‌های ایران، انتشارات پاسارگاد، تهران، ۱۳۷۴: ص ۱۶۶.

منابع

ویرایش

پیوند به بیرون

ویرایش