تمغا
تَمغا یا تَمقا (به ترکی باستان: 𐱃𐰢𐰍𐰀، به ترکی استانبولی: damga، به مغولی: tamga، به آدیغی: тамыгъэ، به کاباردی: дамыгъэ) مهر یا نشانی انتزاعی بود که توسط عشایر اوراسیا و مردمان متأثر از آنها، در ابتدا به عنوان علامت تجاری دام استفاده می‌شد. تمغا به عنوان علامت تجاری دام برای یک قوم، قبیله یا خانواده خاص استفاده می‌شد و در میان عشایر استپ اوراسیا در سراسر دوران باستان و قرون وسطی رایج بودند. از آنجایی که تمغاها شناسه‌های قبیله‌ای و خانوادگی بودند، جمع‌آوری و مقایسه سیستماتیک آنها برای ارائهٔ بینش‌هایی در مورد روابط بین خاندان‌ها، افراد و گروه‌های قومی در قلمرو استپی حائز اهمیت است.
واژه‌شناسی
ویرایشواژهٔ تَمغا از زبان ترکی اویغوری به زبان مغولی راه یافته ولی معمولاً از آن به عنوان واژه‌ای ترکی-مغولی یاد می‌شود.[۱] کاوه فرخ «تمگا» بوده است که اصل واژه در پارسی تمگا بوده که وارد زبان های ترکی و مغولی شده و سپس دوباره به شکل تمغا وارد پارسی شده است.[۲] در متون اسلامی، این واژه به صورت اَلْتَمغا، تَمغاء آل، آل تَمغا، آل طَمغیٰ و در یک مورد تَمقا (در تذکرةالملوک) ثبت شده اسنت.
آل تمغا از دو جزء آل به معنای «سرخ» و تمغا به معنی «مهر» و «نشان» تشکیل شده و روی هم به معنای مهر سرخ‌رنگ بوده است. آل تمغا اصطلاحی دیوانی بوده که با تصرف ایران و ممالک همجوار به دست مغول‌ها، به زبان فارسی راه یافت. این واژه در ایران دوران ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، تیموریان و پساتیموریان رایج بوده است؛ اما رفته‌رفته از رونق افتاد و در روزگار صفویه، دیگر به عنوان یک اصطلاح دیوانی استفاده نمی‌شده است و ظاهراً نام پارسی «نشان» جای آن را می‌گیرد.[۱]
استفاده
ویرایشاین بخش نیازمند گسترش است میتوانید با افزودن به آن کمک کنید. |
تمغا مهر و نشانی بوده که با مرکب سرخ یا شنگرف بر اسناد، نامه‌ها و فرمان‌ها زده می‌شده است.[۱] تمغاها در طول دوران باستان و سده‌های میانه در بین عشایر اوراسیا ازجمله آلان‌ها، سرمتی‌ها، سکاها، مغول‌ها و ترک‌ها رایج بوده‌اند. گاهی نمادهایی مشابه تمغا توسط مردمان مجاور سبزدشت پونتی‌خزری در اروپای شرقی و آسیای مرکزی استفاده می‌شده است.
تمغاهای قبایل اوغوز
ویرایشهر یک از ۲۱ قبیله ترک‌های اغوز تمغای ویژه خود را داشتند. طرح بازسازی شده آنها به‌صورت زیر است:[۳]
جستارهای وابسته
ویرایش
پانویس
ویرایش- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ مجدالدین کیوانی. «آل تمغا». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۹ دسامبر ۲۰۰۹.
- ↑ کاوه فرخ، اسواران ساسانی، ترجمه یوسف امیری، انتشارات گل آفتاب، مشهد، ۱۳۸۸: ص ۱۶۵.
- ↑ محمدرضا بیگدلی، ایل‌سون‌ها: شاهسون‌های ایران، انتشارات پاسارگاد، تهران، ۱۳۷۴: ص ۱۶۶.
منابع
ویرایش- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Tamga». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۸ مارس ۲۰۲۴.