سال کبیسه
سال کَبیسه یا بِهیزَکی یا اندرگاهی[۱][۲] یا انباشته[۳] در گاهشماری، سال معینی است که تعداد روز یا روزهایی برای جبران کمبود سالهای عمومی (درپی انباشت کسر چند سال) از مقدار واقعی آن یا جبران کمبود سالهای خاص نسبت به سالهای دیگر، در هر دوره بر آن می‌افزایند. در گاه‌شمارهای خورشیدی تقریباً هر چهار سال و در گاه‌شمارهای قمری هر سه سال (گاه دو سال) یک روز کبیسه وجود دارد. در گاهشمار هجری خورشیدی (گاهشمار ایران) سال ۳۶۵ روز در نظر گرفته می‌شود در حالی که سال خورشیدی واقعی تقریبا ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است. برای جبران کسری آن ۶ ساعت هر چهار سال یکبار یک روز به آخر سال (۳۰ ام اسفند) اضافه می‌کنند و سال ۳۶۶ روزه را کبیسه می‌گویند.
البته مقدار واقعی سال خورشیدی از ۳۶۵ روز و ۶ ساعت اندکی کمتر است (۱۱ دقیقه و ۱۵ ثانیه) برای جبران این کسری پس از یک بازه طولانی مدت (هر ۳۲ سال یکبار) کبیسه‌گیری را پنج ساله انجام می‌دهند. در گاه‌شمارهای خورشیدی قمری، مانند گاهشماری عبری و گاهشماری چینی، هر سه سال (به ندرت دو سال) یک ماه کبیسه وجود دارد. اگر سال کبیسه نداشته باشیم، فصل‌ها به مرور از جای خود خارج می‌شوند و در یک دوره ۷۰۰ ساله، شروع تابستان در نیم‌کره شمالی از ماه ژوئن به ماه اکتبر منتقل خواهد شد[۴]
ریشه‌نام
ویرایشکبیسه از ریشهٔ «ک‌ب‌س» (فعل عربی کَبْس) به‌معنی پُر کردن چاه از خاک است. اندرگاه یا بهیزک، پنج روزی است که به پایان سال می‌افزودند و در ایران باستان برای ساماندهی گاهشماری به کار می‌رفت.[۵]
کبیسه خورشیدی
ویرایشدر گاه‌شمارهای مبتنی بر گاهشمار خورشیدی، مانند گاهشمار گریگوری و گاهشمار هجری خورشیدی که سالهای عادی ۳۶۵روزه و سالهای کبیسه آن‌ها ۳۶۶روزه است، به‌طور متوسط در حدود هر سی‌وسه سال، هشت سال کبیسه و بیست‌وپنج سال عادی وجود دارد. این گاه‌شمارها معمولاً در هر چهار سال یک سال کبیسه دارند و برای تعدیل دقیقتر در دوره‌هایی بزرگتر، با افزودن فاصله بین بعضی کبیسه‌ها (در هجری خورشیدی) یا با حذف یک کبیسه (در گریگوری) از آن‌ها کاسته می‌شود.
کبیسه هجری خورشیدی
ویرایشدر گاهشمار هجری خورشیدی چنانچه لحظه تحویل سال، در بعد از ظهر ۳۶۶مین روز سال واقع شود، آن روز، پایانی، و سال، کبیسه به حساب می‌آید.[۶]
در گاهشماری رسمی ایران که طبق سال حقیقی است و گاه‌شمارهای هجری خورشیدی تابع آن، علاوه بر کبیسه چهارساله (کبیسه رباعی)، طبق محاسبات نجومی، برای تعدیل دقیقتر (کاستن کبیسه‌ها)، فاصله بعضی کبیسه‌ها یک سال بیشتر می‌شود و در هر دورهٔ ۲۹ یا ۳۳ یا ۳۷ ساله، یک کبیسه پنج‌ساله (کبیسه خماسی) در آغاز محقق می‌شود.[۷] با این تفاوت که در گاهشمار هجری خورشیدی حسابی که طبق سال میانگین است نه حقیقی، دورهٔ اخیر ۳۷ ساله وجود ندارد.[۸]
برای تشخیص سالهای کبیسه در گاهشماری رسمی ایران شیوه کاملاً یکنواختی وجود ندارد. برای سالهای ۱۲۴۴ تا ۱۳۴۲ چنانچه باقی‌ماندهٔ حاصل تقسیم سال مورد نظر بر عدد ۳۳، یکی از اعداد (۱، ۵، ۹، ۱۳، ۱۷، ۲۱، ۲۶ و ۳۰) باشد آن سال کبیسه خواهد بود.[۹] و برای سالهای اخیر (سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۴۷۲)، به‌جای ۲۱، باقی‌ماندهٔ ۲۲ ملاک خواهد بود. برای دیگر سال‌ها و دوره‌ها نیز به مراتب تفاوت‌هایی در اعداد هشتگانه فوق وجود دارد. برای نمونه سال ۱۳۹۱ سالی کبیسه است چراکه باقی‌ماندهٔ تقسیم آن بر عدد ۳۳ برابر عدد ۵ است.
اما برای تشخیص کبیسه بودن سالهای هجری خورشیدی حسابی بیرشک شیوه یکنواختی به کمک جدول عددی زیر وجود دارد. جدول عددی تشخیص کبیسه‌های حسابی:
| جدول اعداد تعیین‌کننده کبیسه «گاهشمار حسابی بهروز-بیرشک» تا سال ۳۲۹۳ هجری خورشیدی حسابی |
|
۰ – ۴ – ۸ – ۱۲ – ۱۶ – ۲۰ – ۲۴ (۲۵) – ۲۹ – ۳۳ – ۳۷ – ۴۱ – ۴۵ – ۴۹ – ۵۳ – ۵۷ (۵۸) – ۶۲ – ۶۶ – ۷۰ – ۷۴ – ۷۸ – ۸۲ – ۸۶ – ۹۰ (۹۱) – ۹۵ – ۹۹ – ۱۰۳ – ۱۰۷ – ۱۱۱ – ۱۱۵ – ۱۱۹ (۱۲۰) – ۱۲۴ |
طبق جدول عددی فوق اگر در باقیمانده تقسیم سال حسابی موردنظر بر عدد ۱۲۸ (میان‌دوره متوالی) یکی از اعداد جدول فوق باقی مانده باشند آن سال کبیسه خواهد بود. با این تفاوت که برای سالهای ۱ تا ۴۷۳ هجری خورشیدی حسابی اعداد اصلاح شده داخل (دوکمان) که یک شماره بیشتر نسبت به عدد همجوار آن است به‌جای آن به عنوان باقی مانده ملاک خواهد بود (بعلت شکاف بین دو دوره بزرگ).[۱۰]
کبیسه میلادی نو (گریگوری)
ویرایشدر گاهشماری ژولینی (میلادی قدیم) به کبیسه‌گیری چهارساله (سالهای بخش پذیر بر عدد ۴) اکتفا می‌شد. اما در گاهشمار گریگوری (میلادی نو) علاوه بر کبیسه‌های معمول چهارساله، طبق قرارداد برای تعدیل دقیقتر (کاستن کبیسه‌ها) در هر چهار قرن سه کبیسه چهارساله حذف می‌شود.[۱۱]
در گاهشمار میلادی نو سال‌هایی که بر ۴ بخش‌پذیر باشند (باقی‌ماندهٔ تقسیم آن سال بر ۴ برابر ۰ باشد) کبیسه هستند با این استثنا که از میان سال‌هایی که بر ۱۰۰ بخش‌پذیرند (سالهای انتهای سده)، تنها آنهایی که بر ۴۰۰ نیز بخش‌پذیرند کبیسه هستند.
برای نمونه: سال ۲۰۰۴ میلادی سال کبیسه است (چون بر ۴ بخش‌پذیر است و سال انتهای سده نیست). سال ۱۹۰۰ میلادی با این که بر ۴ بخش‌پذیر است سال کبیسه نیست (چون از سالهای انتهای سده است که بر ۴۰۰ بخش‌پذیر نیست). سال ۲۰۰۰ میلادی سال کبیسه است (چون سال انتهای سده است که بر ۴۰۰ نیز بخش‌پذیر است).[۱۲]
دلیل انتخاب فوریه به عنوان ماه میزبان روز کبیسه به اصلاحات گاهشماری ژولینی در دوران ژولیوس سزار مربوط می‌شود. تقویم ژولیانی به دستور سزار تهیه شد و برای حفظ انطباق آن با سال نجومی سال کبیسه داشت. این سنت، حتی پس از کنار گذاشتن گاهشمار ژولیانی و استفاده از گاهشمار گریگوری در سال ۱۵۸۲ میلادی حفظ شد.[۱۳]
کبیسه قمری
ویرایشکبیسه هجری قمری حسابی
ویرایشدر گاه‌شمارهای قمری، مانند گاهشمار هجری قمری، طول سالهای عادی ۳۵۴روز و سالهای کبیسه ۳۵۵روز است. در این گاه‌شمارها معمولاً حدود هر سه سال یک بار سال کبیسه می‌شود.[۱۴] در گاهشمار هجری قمری هلالی هیچ‌گونه نظامی برای تعیین کبیسه منظم سال‌ها قابل تصور نیست، اما در گاهشمار هجری قمری حسابی (قراردادی) در یک دورهٔ سی ساله، ۱۱ سال کبیسه وجود دارد که ۸ مورد سه ساله و ۳ مورد دو ساله است:
(۳ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله - ۳ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله - ۲ کبیسه سه ساله - ۱ کبیسه دو ساله)
در رایج‌ترین گاهشمار هجری قمری حسابی طی یک دوره سی ساله کبیسه منظم از قرار زیر محاسبه شده‌است:
بر اساس این کبیسه‌گیری، چنانچه باقی‌ماندهٔ حاصل تقسیم سال قمری به عدد ۳۰ یکی از اعداد (۲، ۵، ۷، ۱۰، ۱۳، ۱۶، ۱۸، ۲۱، ۲۴، ۲۶ و ۲۹) باشد، سال مذکور کبیسه و طول آن (۳۵۵ روزه) است.[۱۵][۱۶]
کبیسه خورشیدی قمری
ویرایشدر گاه‌شمارهای خورشیدی قمری، مانند گاهشماری عبری و گاهشماری چینی، هر سه سال (گاه هر دو سال) یک ماه قمری کبیسه وجود دارد و طول سالهای عادی ۱۲ ماه و طول سالهای کبیسه ۱۳ ماه است.
در بیشتر این گاه‌شمارها در هر دورهٔ ۱۹ ساله، هفت سال کبیسه (سالهای: ۳ - ۶ - ۸ - ۱۱ - ۱۴ - ۱۷ - ۱۹) با افزودن یک ماه قمری اعمال می‌شود که پنج کبیسه سه ساله و دو کبیسه آن دو ساله است. در گاهشمار یهود از دورهٔ ۸ سالهٔ خورشیدی- مهی با سه کبیسه نیز استفاده می‌شده‌است.[۱۷]
سال کبیسه و فرهنگ عامه اروپایی
ویرایش- طبق سنتی در ایرلند و بریتانیا، زنان فقط در سالهای کبیسه می‌توانند پیشنهاد ازدواج بدهند.[۱۳] ریشه این سنت به افسانه سَنت بریجیت و سنت پاتریک در سده ۵ میلادی برمی‌گردد. بر پایه این افسانه، بریجیت پیش پاتریک شکایت برده بود که زنان باید مدتی طولانی برای یافتن همسر صبر کنند، چون مردان برای خواستگاری کردن وقت تلف می‌کنند. او می‌خواست که زنان نیز فرصت خواستگاری کردن داشته باشند.[۱۸]
- در فنلاند، طبق سنت، اگر مردی پیشنهاد ازدواج زنی را در یکی از روزهای سال کبیسه رد کند، باید برای آن زن پارچهٔ دامنی بخرد.[۱۸]
- در فرانسه، از سال ۱۹۸۰ روزنامهٔ طنزی هست که فقط در سال کبیسه، روز ۲۹ فوریه منتشر می‌شود.
- در یونان، ازدواج در سال کبیسه را بدشگون می‌دانند.[۱۹] یک‌پنجم زوج‌های نامزد کرده در یونان، تاریخ عروسی خود را طوری تنظیم می‌کنند که در سال کبیسه نباشد.[۲۰]
- در اسکاتلند باور مردم بر این بود که روز کبیسه روزی است که جادوگران برای خرابکاری پیش هم جمع می‌شوند.[۱۳]
- برخی از اسکاتلندی‌ها هنوز باورد دارند که زایمان در ۲۹ فوریه خوش‌اقبال نیست.[۱۳]
- البته زادروزی در روز کبیسه در برخی فرهنگ‌ها خوش‌اقبال است. برخی طالع‌بینان بر این باورند که اگر کسی روز کبیسه به دنیا آمده باشد ویژگی‌های منحصر به فردی خواهد داشت.[۱۳]
جستارهای وابسته
ویرایش
پانویس
ویرایش- ↑ «مقاله نشریه: دربارهٔ نسی». جویشگر علمی فارسی (علم نت). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۲۱.
- ↑ Zamir, Bahram Roshan. "Ancient Iranian Calendarical System, Rethinking on Intercalation, Andargah and Feasts - گاهشماری باستانی ایران: تاملاتی در نظامِ کبیسه‌گیری، پنجه و جایگاه جشن‌ها". The First biannual Conference of Ancient Iranian Culture and Languages. 2017. University of Shahid Beheshti,.
{{cite journal}}: نگهداری CS1: نقطه‌گذاری اضافه (link) - ↑ بیرونی، ابوریحان (۱۳۵۱). التفهیم لأوائل صناعة التنجیم. به کوشش جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی. ص. قلب.
- ↑ https://bbc.in/3txqJfj
- ↑ «جست‌وجوی اندرگاه در لغت‌نامه دهخدا». www.vajehyab.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۲۱.
- ↑ گاهشماری هجری شمسی بایگانی‌شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine مرکز تقویم
- ↑ تقویم تطبیقی جلد ۱: حیات نبوی، ایرج ملک‌پور، تهران: پَرَشْکوه، چاپ اوّل (۱۳۸۰)، ص ۳.
- ↑ گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول (۱۳۸۰)، ص ۶۳.
- ↑ سایت راهنمای مایکروسافت برای برنامه‌نویسان (MSDN)
- ↑ https://www.fourmilab.ch/documents/calendar/
- ↑ https://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalBase/Miladibase.asp
- ↑ سایت راهنمای مایکروسافت برای برنامه‌نویسان (MSDN)
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ ۱۳٫۳ ۱۳٫۴ «سال کبیسه چیست و اگر سال کبیسه نداشتیم چه می‌شد؟». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۴ دی ۱۴۰۲.
- ↑ سالنامه کشور ایران. محمدرضا میرزمانی. ۱۳۲۹ خورشیدی
- ↑ https://calendar.ut.ac.ir/Fa/CalBase/Lunarbase.asp
- ↑ گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، تهران دفتر پژوهشهای فرهنگی (۱۳۸۰)، ص ۴۲.
- ↑ گاهشماری ایرانی، موسی اکرمی، دفتر پژوهشهای فرهنگی (۱۳۹۰)، ص ۳۹
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Mikkelson, B.; Mikkelson, D.P. (2010), "The Privilege of Ladies", The Urban Legends Reference Pages, snopes.com
- ↑ "A Greek Wedding", Anagnosis Books, archived from the original on 10 February 2012, retrieved 12 January 2012
- ↑ "Teaching Tips 63", Developing Teachers, archived from the original on 2 March 2012, retrieved 12 January 2012
منابع
ویرایش- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Leap year: Folk traditions». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۷ مارس ۲۰۱۷.
پیوند به بیرون
ویرایشمحاسبه زمان تحویل سال خورشیدی از -۴۰۰۰ میلادی تا +۲۵۰۰ میلادی (برابر با -۳۳۷۹ خورشیدی تا ۱۸۷۹ خورشیدی) در تارنمای The Institut de Mecanique Celeste et de Calcul des Ephemerides (IMCCE)