سیاحت‌نامه اولیا چلبی

سیاحت‌نامهٔ اولیا چلبی کتابی است از جهانگرد معروف عثمانی، اولیا چلبی، که در آن حاصل ۴۰ سال سفرش را در سرزمین‌های امپراتوری عثمانی و سرزمین‌های اطراف آن در ۱۰ جلد به رشتهٔ تحریر درآورده است.

جلد کتاب سیاحت‌نامه

سیاحت‌نامه در سال‌های حکومت امپراتوری عثمانی در حدود سال ۱۶۴۰ م نوشته شد و طبق نظر کارشناسان، طولانی‌ترین کتاب در حوزهٔ سفر و گردشگری محسوب می‌شود.

سیاحت‌نامه مهم‌ترین و مفصل‌ترین سفرنامه‌ای است که در دورهٔ عثمانی در نیمهٔ دوم قرن ۱۱ هجری نوشته شده و حاوی خاطرات سفر نویسنده از سرزمین‌های وسیعی است که آن زمان در اختیار دولت عثمانی و بعضاً خارج از سلطهٔ آن دولت بوده است.

چلبی قرن‌ها قبل، سفر خود را از استانبول با نوشتن خصوصیات این شهر شامل ساختمان‌ها، بازارها، رسوم و فرهنگ آن آغاز کرد. چلبی به تمام آناتولی، خاورمیانه، قفقاز، سودان، صحرای عرب تا شمال حبشه، روم اروپایی، آلبانی، رومانی، مجارستان، وین، آلمان، هلند، بوسنی و هرزگوین، جنوب روسیه، و تمامی سرزمین‌های عرب سفر کرد.

این اثر ارزشمند بارها به ترکی عثمانی و لاتین چاپ شده و بخش کوتاهی از آن، که به تبریز و شهرهای اطراف آن اختصاص دارد و مربوط به سال ۱۰۵۰ هـ. ق است، توسط حاج حسین نخجوانی به فارسی ترجمه و منتشر شده است.

مهم‌ترین نسخهٔ خطی موجود از این کتاب در چهار جلد در موزهٔ توپکاپی استانبول نگهداری می‌شود.

ترجمه

ویلم فلور بخشی از کتاب او را تحت عنوان «سفرهای اولیا چلبی در ایران و قفقاز از ۱۶۴۷ تا ۱۶۵۴» ترجمه کرده است.

عباس جوادی محقق ایرانی نیز بخشهایی از این سفرنامه را که دربارهٔ مناطق شمال غرب ایران (آذربایجان و قفقاز) است با عنوان «ایران ۳۷۰ سال پیش از نگاه یک سیاح عثمانی اولیاء چلبی» ترجمه کرده است.

چلبی سه سفر به ایران داشته است.

سفرها

سفر اول به ایران

۱۰۵۶هـ. ق/۱۶۴۶م الی اوایل سال۱۰۵۷هـ. ق/۱۶۴۷م، نخستین سفروی به ایران، در دوره سلطنت شاه صفی و عباس دوم صفوی بوده است. . اولیاء بعنوان مأمور گمرک برای ایجاد و گسترش روابط اقتصادی و تجاری، مأموریت پیدا کرد به ایروان وتبریز سفرکند. وی در این سفر، به شهرها و روستاهای آذربایجان، شروان و قراباغ رفت که شرح آنها در متن سفرنامه موجود است. اولیاء یک هفته بعد از بازگشت به عثمانی در اوایل سال۱۰۵۷هـ. ق/۱۶۴۷م، به درخواست حاکم وان و از طرف محمد پاشا دفترزاده، بیگلربیگی ارزروم، برای پیگیری برخی اًمور مجدداً به ایران سفر کرد و بعد از حل و فصل موضوع به ارزروم بازگردید.

سفر دوم به ایران

این مسافرت از اواخر سال۱۰۶۵الی اواسط۱۰۶۶هـ. ق/۱۶۵۶–۱۶۵۵م، به طول انجامیده است. او بعد از انجام مأموریت خود در ارومیه و تبریز، به سیاحت در شهرهای اردبیل، نهاوند، کنگاور، همدان، درگزین، دینور، قصرشیرین، قزوین، قم، کاشان، ساوه، دماوندوری پرداخت و از طریق درتنگ و درنه به بغداد رفت.

سفر سوم به ایران

سومین سفر اولیاء به ایران در سال۱۰۷۷هـ. ق/۱۶۶۷م اتفاق افتاده است. این سفر بسیار کوتاه بود و اولیاء در ادامه سفرهایی که درمناطق بالکان و اطراف دریای سیاه چون کریمه و قفقاز شمالی داشت، سفری

کوتاه به داغستان، دربند، باکو و گیلان انجام داد.

نقدها

برخی پژوهشگران، قسمت‌هایی از سیاحت‌نامه اولیا چلبی را حاصل تخیلات نویسنده آن می‌دانند. برای نمونه مینورسکی در دانشنامه اسلام در این باره می‌گوید: «شوربختانه سفرنامه اولیای چلپی بسیار درهم و برهم است.»

ثبت در فهرست میراث معنوی

در سال ۲۰۱۳ کتاب «سیاحتنامه» اثر اولیا چلبی در حوزه گردشگری، در فهرست میراث معنوی سازمان یونسکو به ثبت رسید.

جستارهای وابسته

• اولیا چلبی
• ویلم فلور
• سفرنامه ایران از اولیا چلبی

منابع

• اولیا چلبی:دانشنامه بزرگ اسلامی
• «URMIYA»، Encyclopaedia of Islam (ویراست ۲nd Edition)، Brill Academic Publishers، شابک ۹۰-۰۴-۱۳۹۷۴-۵ نگهداری یادکرد:متن اضافی (رده)
• ««سیاحتنامه» ی اولیا چلبی میراث معنوی یونسکو شد». خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا). ۱ تیر ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۶.