قفقاز
قفقاز (تلفظ: /ˈkɔːkəsəs/) در مرز اروپای شرقی و آسیای غربی nv منطقه‌ای کوهستانی بین دریای دریای سیاه و دریای خزر است. این منطقه تقریباً مساحت ۱۷۰۰۰۰ مایل مربع (۴۴۰۰۰۰ کیلومتر مربع) را پوشش می‌دهد. کشورهای گرجستان، آذربایجان و ارمنستان و بخشهای از ایران و روسیه جز منطقه قفقاز هستند، و بخشی از خط تقسیم سنتی بین اروپا و آسیا را تشکیل می‌دهند. قفقاز توسط رشته کوه‌های قفقاز به دو نیم تقسیم شده است. کوه البروس ، بلندترین کوه اروپا، در منطقه قفقاز غربی در کشور روسیه قرار دارد.[۱] در سمت جنوبی، رشته‌کوه کوچک قفقاز، فلات جاواکتی و ارتفاعات ارمنستان است که در نهایت بخشی از آن در ترکیه نیز قرار دارد.[۲]
| قفقاز | |
|---|---|
 نقشهٔ توپوگرافی قفقاز | |
| کشورها | |
| مناطق غیررسمی یا کمتر به رسمیت شناخته شده | |
| جمهوری‌های خودمختار | |
| مناطق زمانی | یوتی‌سی ۲:۰۰+, یوتی‌سی ۳:۰۰+, یوتی‌سی ۳:۳۰+, یوتی‌سی ۴:۰۰+, یوتی‌سی ۴:۳۰+ |
ناحیهٔ شمال قفقاز بزرگ سیسکوکازیا و ناحیهٔ جنوب ماوراء قفقاز نامیده می‌شود. این مناطق از دوران باستان محل سکونت و تمدن بشری بوده است. این مناطق در قرن ۱۸ تا ۱۹ توسط روسیه فتح شد.[۳] سرزمین قفقاز در دوران باستان بخشی از قلمرو دولت‌های شاهنشاهی هخامنشی، امپراطوری مقدونی، امپراتوری سلوکی، شاهنشاهی اشکانی و ساسانی بود[۴]
قفقاز جنوبی شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان می‌شود اما قفقاز شمالی جزئی از روسیه است و شامل جمهوری‌های خودگردان داغستان، چچن، اینگوشتیا، اوستیای شمالی-آلانیا، کاباردینو-بالکاریا، کاراچای-چرکسیا، سرزمین کراسنودار، آدیغیه و سرزمین استاوروپول می‌شود.
منطقه قفقاز به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:
- قفقاز شمالی
- قفقاز جنوبی
همچنین گاهی قفقاز غربی نیز به عنوان یک فضای جغرافیایی مجزا در داخل قفقاز شمالی شناخته می‌شود.
این منطقه به خاطر تنوع زبانی فراوانش مشهور است.[۵] علاوه بر زبان‌های هندواروپایی و ترکی، خانواده‌های زبانی کارتولی (گرجی)، قفقازی شمال غربی و قفقازی شمال شرقی نیز ریشه‌ای و بومی این منطقه هستند.[۶]
نام
ویرایشهمچنین در تاریخ باستانی طبیعی پلینی بزرگ (۷۷–۷۹ میلادی) نام قفقاز از نام سکایی kroy-khasis کروی-خاسیس به معنی یخ درخشان، سفید یا برف گرفته شده است. در شکل یونانی Kaukasos خوانده می‌شود.[۷]
زبان‌شناس آلمانی پائول کرتشرمِر می‌گوید که کلمهٔ لتونیایی "کرووِسیس" نیز «گِل یخ‌زده» معنی می‌دهد.[۸][۹]
ایزیدور سویل (حدود سال ۶۲۵ میلادی) نیز می‌گوید که نام قفقاز به معنای سفیدی درخشان شبیه برف است:
بنابراین، به سمت شرق، جایی که [کوه] به ارتفاعات بیشتری می‌رسد، به دلیل سفیدی برفش، قفقاز نامیده می‌شود، چرا که در یک زبان شرقی، "کاوکاسوس"* به معنای «سفید» است، یعنی سفیدی درخشان با پوشش ضخیم برف. به همین دلیل اسکیت‌هایی که در کنار این رشته کوه زندگی می‌کنند، آن را "کروآکاسیم" می‌نامند، چون در میان آنان سفیدی یا برف، "کاسیم" خوانده می‌شود. رشته کوه تاروس نیز توسط برخی قفقاز خوانده می‌شود.[۱۰]
در "داستان سال‌های گذشته" (سال ۱۱۱۳ میلادی) آمده است که واژهٔ قدیمی اسلاوی شرقی، "کافکاسیسکیه گوری" از یونانی باستان "Καύκασος" (کاوفکاسوس) گرفته شده است،[۱۱] که بر اساس گفتهٔ م. آ. یویوکین، یک کلمهٔ مرکب است که می‌توان آن را به عنوان "کوه کاکایی(ها)" تفسیر کرد (καύ-: καύαξ, καύηξ, -ηκος, κήξ, κηϋξ ;i( به معنای «کوه» یا «سنگ» فراوان است.[۱۲]
در روایت گرجی، اصطلاح قفقاز از "کاوکاس" (به گرجی: კავკასოსი Ḳavḳasosi)، پسر شخصیتی مقدس به نام "توگرمه" و پدر اسطوره‌ای "مردمان ناخ" گرفته شده است.[۱۳][۱۴]
بر اساس گفتهٔ لغت شناس آلمانی اتو شرادر و الفونس آ. نهرینگ، کلمهٔ یونانی باستان "Καύκασος" با واژهٔ گوتیک "هاوخ" به معنای «بلند» همراه است، همچنین با کلمه لیتوانیایی "کاوکاس" به معنای «تپه» و **کاوکارا** به معنای «قله» و روسی "کوچا" به معنای «بلندی هماهنگ است.[۱۱][۱۵] زبان‌شناس بریتانیایی آدریان روم می‌گوید که "کاو_" در زبان پلاسجی نیز به معنای «کوه» است،[۱۶] هرچند این موضوع همراه حدس وگمان است، چون زبان پلاسجی به خوبی شناخته نشده است.
تاریخ
ویرایش
در دوران آشوربانی‌پال، امپراتوری امپراتوری آشور قفقاز را به خاک خود ضمیمه کرد. پیش از تشکیل حکومت ماد، حکومت‌هایی همچون اورارتو و کلخیس در قفقاز شکل گرفته بودند که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از ۴٬۰۰۰ سال نیز می‌رسد، اما در نتیجهٔ جنگ‌های فرسایشی بین این دولت‌ها از قدرت آن‌ها کاسته شد و بعدها دولت هخامنشی آن را تصرف نمود و به خاک خود ضمیمه کرد. بخش‌هایی از قفقاز در دوره‌هایی تحت تسلط حکومت ایران قرار داشت. در سال ۵۱۴ پیش از میلاد داریوش بزرگ به سکاها در ناحیهٔ شمال قفقاز و دریای سیاه حمله می‌کند. در اوایل قرن نوزدهم میلادی جنگ‌های ایران و روس بر سر تسلط بر مناطق جنوبی و شرقی قفقاز درگرفت. در پایان دورهٔ اول جنگ روسیه با انعقاد عهدنامهٔ گلستان بیشتر مناطق قفقاز و در پایان دورهٔ دوم جنگ با عهدنامهٔ ترکمن‌چای تقریباً تمامی این منطقه را به تصرف خود درآورد. با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ سه جمهوری گرجستان، ارمنستان و آذربایجان در این منطقه اعلام استقلال کردند.
از شاعران بزرگ پارسی‌گوی قفقاز می‌توان به خاقانی، نظامی، مجی، بدر، مهستی، هندوشاه نخجوانی و پسرش محمد بن هندوشاه اشاره کرد.[۱۷][۱۸]
در جنگ صفویه و عثمانی
ویرایشدر زمان پادشاهی احمد یکم پس از شکست سخت او در جنگ عثمانی و صفوی (۱۶۱۸–۱۶۰۳) از شاه عباس بزرگ، مناطقی که به‌طور موقت در جنگ عثمانی-صفویه (۱۵۷۸–۱۵۹۰) ضمیمه خاک عثمانی شده بودند مثل ولایت گرجستان، آذربایجان و سایر مناطق وسیع قفقاز، به موجب عهدنامه نصوح پاشا (۱۶۱۲ میلادی) به ایران واگذار شدند. پس از آن مرزهای جدید بر اساس همان خطی که در صلح آماسیه در سال ۱۵۵۵ تأیید شده بود، ترسیم شد.[۱۹]
گروه‌های قومی قفقاز
ویرایش..jpg)
قفقاز از دید نژادی و زبانی از متنوع‌ترین مناطق جهان است.[۲۰]
گروه‌های قومی ساکن در قفقاز به سه گروه اصلی قفقازی، هندواروپایی، و ترک‌تبار تعلق دارند:
- گویشوران زبان‌های قفقازی: گرجی، آبخاز، لزگی، چرکس، آوار، چچنی، اینگوش، قاباردی، تاباساری، لک‌ها (داغستان)، اودی، ساخوری، آغول، روتول، دارگی، کاسپین
- گویشوران زبان‌های هندواروپایی: ارمنی، روسی، کرد، تالش، اوستی، یونانی، تات
- گویشوران زبان‌های ترکی: نوغای، بالکار، قره‌چای، آذربایجانی‌ها، ترک‌های مسختی
قوم مغول‌تبار قالموق و آشوری‌ها از دیگر گروه‌های قومیتی این منطقه هستند.[۲۱]
شهرهای قفقاز
ویرایشبرخی از شهرهای قفقاز عبارتند از:
رودها
ویرایشرودهای قفقاز شامل حوضه‌های آبریز دریای خزر (ارس، کورا (رود)، سولاک، تِرِک، کوما) دریای سیاه (ریونی، اینگوری، کودوری، بزیب) و دریای آزوف (کوبان) است. در قفقاز جریان رودها با افزایش ارتفاع و از شرق به غرب، افزایش می‌یابد.[۲۲]
از ویژگی‌های بارز رودهای قفقاز بزرگ، طولانی بودن مدت طغیانی آن‌ها در دوره گرماست (حدود ۶ ماه). در قفقاز (به ویژه در قفقاز شرقی و مرکزی) سیل‌های متعددی جریان می‌یابد. مسیرهای انتهایی رودخانه‌های کورش (کورا (رود))، کوبان و ریونی، قابل قایقرانی است. در بعضی از رودهای کوهستانی قفقاز، چوب و الوار حمل می‌شود. در نواحی خشک، از آب رودها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود. بر روی بسیاری از رودهای قفقاز نیروگاه‌های برق‌آبی احداث شده است. بزرگ‌ترین نیروگاه آبی منطقه «مینگه‌چویر» نام دارد. دریاچه‌های قفقاز سرچشمه‌های متفاوت (آتش‌فشانی، زمین‌ساختی، یخچالی) دارند. بزرگ‌ترین دریاچه قفقاز وان نام دارد که مساحت آن ۳۷۵۵ کیلومتر مربع است.[۲۲]
جستارهای وابسته
ویرایشمنابع
ویرایش- صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات در ایران (۸جلد)، انتشارات فردوس.
- سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ۱۳۵۵.
- روابط ایران و قفقاز؛ گزارش اتحادیه اروپا. نوشته حامد کاظم‌زاده ۲۰۱۶.
- قفقاز در تاریخ معاصر، نویسندگان: آناهید ترمیناسیان، ریچارد جی هوانسیان، پل دومون، خسرو شاکری مترجمان: کاوه بیات و بهنام جعفری، ۱۳۷۱.
- ایران و جمهوری‌های قفقاز جنوبی، گروه پژوهشگران به کوشش ولی کوزه‌گر کالجی چاپ اول: ۱۳۹۶.
- سفرنامه حامد کاظم‌زاده به قفقاز، بنیاد مطالعات قفقاز.
- ↑ "Russia". The World Factbook (به انگلیسی). Central Intelligence Agency. 2025-04-30.
- ↑ "Caucasus | Mountains, Facts, & Map | Britannica". www.britannica.com (به انگلیسی). 2025-05-02. Retrieved 2025-05-13.
- ↑ "Caucasus summary | Britannica". www.britannica.com (به انگلیسی). Retrieved 2024-01-29.
- ↑ "History of the Caucasus". Wikipedia (به انگلیسی). 2024-01-04.
- ↑ «Language Log » The languages of the Caucasus». دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۵-۱۳.
- ↑ «Amazon.com: The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus (Audible Audio Edition): Charles King, Michael Page, Tantor Audio: Audible Books & Originals». www.amazon.com (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۵-۱۳.
- ↑ Pliny the Elder. "Natural History," book six, chap. XVII
- ↑ Kretschmer, Paul (1928). "Weiteres zur Urgeschichte der Inder" [More about the Pre-History of the Indians]. Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen [Journal of Comparative Linguistic Research into Indo-European Philology] (in German). 55: 75–103.
- ↑ «kruveši | Tēzaurs». tezaurs.lv. دریافت‌شده در ۲۰۲۵-۰۵-۱۳.
- ↑ Barney, Lewis, Beach, Berghof, Stephen A., W. J., J. A., Oliver (2006). The Etymologies of Isidore of Seville. New York, United States: Cambridge University Press. pp. 297–298. ISBN 978-0-521-83749-1.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Vasmer, Max Julius Friedrich (1953–1958). "Russisches etymologisches Wörterbuch" [Russian Etymological Dictionary]. Indogermanische Bibliothek herausgegeben von Hans Krahe. Reihe 2: Wörterbüche [Indo-European Library Edited by Hans Krahe. Series 2: Dictionaries] (in German). Vol. 1. Heidelberg: Carl Winter.
- ↑ Yuyukin, M. A. (18–20 June 2012). "О происхождении названия Кавказ" [On the Origin of the Name of the Caucasus]. Индоевропейское языкознание и классическая филология – XVI (материалы чтений, посвященных памяти профессора И. М. Тронского) (in Russian). Saint Petersburg. pp. 893–899 and 919. ISBN 978-5-02-038298-5. Retrieved 19 March 2017.
- ↑ Qoranashvili, G. Questions of Ethnic Identity According to Leonti Mroveli's Historical Chronicles, Studies, Vol. 1. Tbilisi.
- ↑ George Anchabadze. "THE VAINAKHS (THE CHECHEN AND INGUSH)" (PDF) (به انگلیسی). Retrieved 2025-05-13.
- ↑ Schrader, Otto (1901). Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde: Grundzüge einer Kultur- und Völkergeschichte Alteuropas [Real Lexicon of the Indo-Germanic Antiquity Studies: Basic Principles of a Cultural and People's History of Ancient Europe] (in German). Strasbourg: Karl J. Trübner.
- ↑ Room, Adrian (1997). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for over 5000 Natural Features, Countries, Capitals, Territories, Cities, and Historic Sites. Jefferson, NC: McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-0172-7. *kau-meaning.
- ↑ انوشه، حسن، دانشنامهٔ ادب فارسی: ادب فارسی در قفقاز (آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و جمهوری خودمختار داغستان). تهران: ۱۳۸۲.
- ↑ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
- ↑ Ga ́bor A ́goston,Bruce Alan Masters Encyclopedia of the Ottoman Empire pp 23 Infobase Publishing, 1 jan. 2009 شابک ۱۴۳۸۱۱۰۲۵۱
- ↑ * «ترکیب قومی قفقاز»، حبیب برجیان، فصلنامهٔ ایران‌شناخت، پاییز 1377، شماره 10، صص 241-206
- ↑ حامد کاظم‌زاده. «مناقشات قومی در قفقاز شمالی و راهکارهایی برای سیاست قفقازی ایران». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ امیراحمدیان، بهرام، جغرافیای قفقاز، انتشارات بین‌المللی الهدی، تهران ۱۳۷۷.
پیوند به بیرون
ویرایش
