شیرجه

شیرجِه (انگلیسی: Diving) یکی از حرکات ورزش‌های آبی است. این حرکت از ارتفاع‌‌‌های کم و زیاد انجام می‌گیرد و از روی سکو یا لبه استخر انجام‌ می‌شود. شیرجه فقط در ورزش‌های آبی انجام نمی‌شود.

تصویرنگاشت شیرجه

شیرجه دارای انواع مختلفی است و در چند ورزش مختلف مانند: شنا، فوتبال و والیبال وجود‌‌ دارد.

تاریخچهٔ شیرجه

تصویری از یک سکوی شیرجه

یک مرد در حال شیرجه‌رفتن

مورخان بر این باورند که تاریخ مسابقات شیرجه به کشور یونان باستان باز می‌‌گردد، ولی تنها اطلاعی که در این‌‌باره وجود دارد مربوط به نقوش مقبره‌‌ای در شهر ناپل در کشور ایتالیا است که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال می‌‌رسد. در روی سقف این مقبره تصویر مردی مشاهده می‌‌شود که در حال شیرجه‌ زدن از روی سکوی مرتفعی است که احتمالا باید صخره یا پرتگاهی باشد. پیشگامان ورزش شیرجه افرادی بودند که با پرش از روی صخره‌‌ها و پرتگاه‌‌ها به درون آب‌‌های دریای آکاپولکو به شهرت رسیدند.

سپس در قرن هفدهم، هنگامی که ژیمناست‌های آلمانی و سوئدی برای ایمنی بیشتر حرکات نمایشی خود را در سواحل دریا انجام می‌‌دادند و افرادی را برای تماشا به ساحل می‌‌کشاندند، آهسته‌ آهسته این رشتهٔ ورزشی تکمیل‌شد. نهایتا تمرینات ژیمناستیک آنان به یک رشتهٔ ورزشی تبدیل شد که به آن «شیرجهٔ آزاد» گفته می‌‌شود. واژه‌‌ای که حتی پس از ورود این رشته به مسابقات المپیک سنت لوئیس آمریکا در سال ۱۹۰۴ به‌صورت شیرجه و شنا در زیر آب همچنان به آن اطلاق‌گردید.

در انگلستان در قرن ۱۷ ابتدا مسابقات شیرجهٔ ساده در برکه‌‌ها و رودخانه‌‌ها و بندرها و از روی رودخانه‌‌ها و پل‌ها و صخره‌ها انجام می‌شد. در سال ۱۸۸۹ مسابقات شیرجهٔ ساده برای اولین بار در اسکاتلند برگزار شد که ارتفاع سکوی شیرجه ۲ متر بود. در سال ۱۸۹۵ جامعهٔ غریق انگلستان اولین مسابقات شیرجهٔ ساده را در لندن ترتیب داد که ارتفاع سکوی پرش در این مسابقات ۵ و ۱۰ متر بود و در سال ۱۹۰۸ شیرجه به‌عنوان یک ورزش حرفه‌ای وارد المپیک شد و دارای زیبایی و فرم و حرکات و امتیازبندی شد.

بعدِ المپیک ۱۹۲۴ پاریس، مسابقات شیرجه‌زنی به‌صورت مدرن برگزار شد. در سال ۱۹۲۹ سیستم تقسیم‌‌بندی شیرجه‌ها با توجه به حالت شروع از روی سکو یا تخته حالت رو به آب یا پشت آب یا مسیر چرخش در هوا به‌ طرف جلو یا عقب معکوس یا در چرخش‌‌های حول محور عرضی یا طولی به شش گروه یا خانواده تقسیم‌شدند.

در المپیک ۱۹۵۶ ملبورن نحوهٔ شماره‌ گذاری به‌صورت فعلی برای شیرجه‌ ها ایجاد شد و تا قبل از آن شیرجه‌ ها به‌ ترتیب یک تا ۵۶ شماره‌گذاری شده‌ بود. کشور بریتانیا، که جزء کشور هایی است که مدت ۷۸ سال پیشگام شیرجهٔ انفرادی بوده‌ است، می‌ تواند همچنان به‌ عنوان معرفی‌ کنندهٔ رشتهٔ شیرجهٔ جدید از سایر کشورها پیشی‌گیرد.

تا المپیک ۱۹۹۶ آتلانتا شیرجه از تخته فنری ۳ متر و سکوی ۱۰ متر همچنان اجرا می‌ شد، با این تفاوت که در مدل جدید، یک تیم ۲ نفره هم‌ زمان و در یک ارتفاع یا تختهٔ ۳ متر یا سکوی ۱۰ متر به‌صورت هم‌ زمان شیرجه می‌روند و هماهنگی و نظم حرکات آن‌ ها توسط داوران سنجیده می‌ شود. این رشته از شیرجه به نام شیرجه‌ های هماهنگ نامیده می‌ شود.

تاریخچهٔ شیرجه در ایران

دایو ۱۰ متر استخر قهرمانی ورزشگاه امجدیه در سال ۱۳۱۹، یعنی در زمان جنگ جهانی دوم، در تهران ساخته شد و تا ۶۴ سال برای آموزش و تمرین شیرجه‌ رو ها استفاده می‌ شد. تا سال ۱۳۵۳، که استادیوم آزادی افتتاح شد، غیر از استخر قهرمانی، استخر دیگری وجود نداشت که دایو ۱۰ متر داشته‌ باشد.

در اولین دورهٔ بازی‌های آسیایی، یعنی بازی‌ های آسیایی ۱۹۵۱ دهلی، دو شیرجه‌ رو ایرانی به نام‌ های تقی عسگری و منوچهر خموش در این مسابقات شرکت کردند که عسگری توانست ۲ مدال نقره در رشتهٔ تخته و سکو و برنز در رشتهٔ تخته و خموش موفق شد در رشتهٔ سکو مقام چهارم را به‌دست بیاورد.

هفت سال بعد در بازی‌ های آسیایی ۱۹۵۸ توکیو نیز دو شیرجه‌ رو از ایران به نام‌ های منوچهر فصیحی و حسن اعظمی صاحب مدال برنز این مسابقات شدند که فصیحی در رشتهٔ تخته و اعظمی در رشتهٔ سکو به این مدال‌ ها دست یافتند. در سال ۱۹۷۳، در مسابقات ارتش‌ های جهان که در تهران برگزار شد، یدالله باشی مقام اول این مسابقات را به‌دست‌ آورد.

سال‌ ها بعد شاگردان این بزرگانِ شیرجه، مانند آقایان: عباس خلیلی، محمد آذرپی، هادی نیکونژاد، حسین صدری، سعید خانلری، امید حیدرپور، علی حسینی، حسن لطفی، بهمن فضل‌ اللهی و نسل بعدِ شیرجهٔ ایران: شادروان عادل میرابیان و غلامرضا خبیری‌نژاد شرکت‌ کنندگان در مسابقات آسیایی هیروشیما و خبیری‌ نژاد برندهٔ مدال طلای آسیایی، که در حال حاضر سرمربی تیم ملی شیرجه است.

همچنین جوانانی چون: سعید طاقبستانی، سید محمدرضا هدایتی، قائم و فیاض میرابیان قهرمان رقابت‌ های آسیا-پاسفیک چین و همچنین قهرمانی آسیا در بوسان کرهٔ جنوبی و مسابقات چندجانبهٔ مصر هم افرادی بودند که افتخارات بزرگ شیرجه را تکمیل کردند و همگی افرادی بودند که بخشی از تمرینات حرفه‌ ای خود را از روی این دایو شروع کردند.

در سال ۱۳۸۲، نوجوانانی برای اولین بار در تاریخ شیرجهٔ کشور از این دایو حرکات سنگین ۳٫۵ پشتک، ۳٫۵ مهتاب و بالانس سه‌ چرخ را اجرا کردند که باعث افتخار جامعهٔ شیرجهٔ کشور شدند. اسامی این نوجوانان عبارتند از: مجید نظافتی، سیدعماد میرسلطانی، مرتضی نواب کارگر، حامد مداح، مهدی آقارضایی و همچنین شیرجه‌ روندگان جوان‌ تری چون امید آزمون، ایمان حامی، سعید محمدخانی، مهدی سلطان‌ زاده، سعید کریمی و حمید کریمی. اینها نوجوانانی بودند که همچون پیشکسوتانشان، با غیرت و تعصب خود و مربیگری مهرداد هجیر، مربی تیم ملی شیرجهٔ ایران، مدارج ترقی را به‌سرعت طی کردند و وارد اردوی تیم ملی شدند.

به‌علت تعمیرات اساسی استخر و مشکلات مربوط به آن، این دایو در تاریخ ۶ اردیبهشت ۱۳۸۳، در ساعت ۹:۱۰ شب، بعد از دو هفته تلاش و تخریب بلدوزر سقوط کرد و خاطرات ۶۴ سال افتخارآفرینی را با خود فرود آورد.

سال‌ ها بعد، این رشته نوجوانان و جوانان قهرمانی همچون: مجتبی ولی پور، شهنام نظرپور، حمید کریمی، علی شکول، حامد بذمی، محمد دوام، محمد امین مهرآئین و امیرحسین رحیمیان، در خود گنجاند و به عرصه شیرجه حرفه‌ ای روانه کرد.

قوانین شیرجه

به‌طورکلی در تمام مسابقات رسمی شیرجه قوانینی از طرف فینا به اجرا در می‌آید که بخشی از آن‌ ها در اینجا آورده می‌ شود. تخته‌ ها و سکو های پرش و نیز تمامی تجهیزات شیرجه بایستی براساس قوانین فینا بوده و ۹۰ روز قبل از مسابقات، توسط یکی از نمایندگان فینا و یکی از اعضای کمیتهٔ فنی شیرجه (Technical Diving Committee) تأیید گردد.

تجهیزات شیرجه در روز مسابقه و زمانی که هیچ مسابقه‌ ای در همان استخر برگزار نمی‌ شود، باید در دسترس کلیهٔ ورزشکاران قرار گیرد تا آن‌ ها بتوانند تمرین کنند و آمادگی لازم را با آن وسایل به‌ دست آورند. البته باید در زمانی باشد که در آن استخر مسابقهٔ نهایی شنا یا واترپلو یا توزیع مدال برگزار نشود.

در مسابقات مقدماتیِ تعیین نوبت شیرجه‌ روندگان از طریق قرعه‌کشی انجام می‌ شود. در مسابقات نیمه‌ نهایی (semi-finals) شیرجه‌ روندگان به همان ترتیب مقدماتی شیرجه خواهند رفت. در مسابقات نهایی، به شرطی که سیستم تورنمنت (T.S) نباشد، شیرجه‌ روندگان برعکسِ مقام‌ هایی که در نیمه‌ نهایی به‌ دست آورده‌ اند، شیرجه خواهند رفت؛ ولی اگر سیستم تورنمنت باشد، شیرجه‌ روندگان باید در تمامی مراحل باقی‌ ماندهٔ رقابت، بر اساس معکوسِ ترتیبِ امتیازات کلیِ کسب‌ شده در پایان مسابقات مقدماتی به رقابت بپردازند. در صورتی‌ که امتیازات دو شیرجه‌ رو مساوی باشد، نوبت آن‌ ها از طریق قرعه‌ کشی تعیین خواهد شد.

شیرجه‌ روندگان جوان‌ تر از گروه سنی ۱۴ و ۱۵ سال اجازه ندارند در مسابقات المپیک، قهرمانی جهان و جام جهانی شرکت کنند (این گروه سنی شیرجه‌ روندگان، جوانانی را شامل می‌ شود که در روز ۳۱ دسامبر سال برگزاری مسابقات، سن آن‌ ها کمتر از ۱۴ سال باشد.)

نحوهٔ برگزاری مسابقات

برای انجام یک مسابقه مربیان و شیرجه‌ روندگان باید با تعداد شیرجه و با توجه به اینکه شیرجه از تختهٔ یک متر، تختهٔ ۳ متر یا از سکو و از چه ارتفاعی انجام می‌ شود آگاه باشند.

در سال ۱۹۲۸، در مسابقات شیرجهٔ المپیک آمستردام هلند، قوانینی وضع شد که شیرجه‌ ها به حالت اجباری و اختیاری درآمد و شیرجه‌ های اجباری بعد از هر المپیک انتخاب می‌ شد. در این مسابقات شیرجه‌ ها بر اساس مسیر چرخش در هوا به طرف جلو یا عقب، معکوس یا از تو و چرخش‌ های دورانی یا حول محور طولی و نوع شروع آن‌ ها رو به آب و پشت به آب و بالانس، به شش خانواده تقسیم شدند.

در سال ۱۹۵۶، در مسابقات المپیک ۱۹۵۶ ملبورن استرالیا، نحوهٔ شماره‌ گذاری برای شیرجه‌ ها به‌صورتی‌ که اکنون در اختیار ماست، شکل گرفت و تا قبل از آن، شیرجه‌ ها از شمارهٔ یک تا ۵۶ شماره‌ گذاری شده‌ بود و تمام شیرجه‌ هایی که برای مثال از تختهٔ ۳ متر اجرا می‌ شد همگی اختیاری بود و شیرجه‌های پایه و اصلی به‌ ندرت در مسابقات دیده می‌ شد و شیرجه‌ روندگان بیشتر تمایل به اجرای حرکات سنگین داشتند و کمتر به اجرای یک شیرجهٔ ساده با مهارت و زیبایی بیشتر اهمیت می‌ دادند. پس از آن، مقررات شیرجه تکامل یافت و ۶ خانواده با محدودیت ضریب در مسابقات گنجانده شدند.

خطرات شیرجه

ورزشکاران رشتهٔ شیرجه، چه از ارتفاع بلند شیرجه روند و چه از ارتفاع کوتاه، جزء شجاع‌ ترین و هنرمندترین ورزشکاران به‌ حساب می‌ آیند، و به هماهنگی عصب و عضلهٔ زیادی نیاز دارند؛ چراکه جهش آنان از سکوی ۱۰متری، انرژی کافی برای رسیدن به سرعت ۵۵ مایل (۸۸ کیلومتر) در ساعت را در لحظهٔ برخورد با سطح آب فراهم می‌ کند.

سرعتی که اگر درهنگام برخورد با آب فرد دچار اشتباه شود یا کاملا عمود نباشد، بسیار خطرناک خواهد بود. به‌ طور مثال، در مسابقات ۱۹۸۸ المپیک سئول مشاهده شد هنگامی گرگ لوگانیس، قهرمان آمریکایی و ستارهٔ مسابقات، در هنگام اجرای حرکات ۲٫۵ فرنگی زاویه از تختهٔ ۳ متر، به تخته برخورد کرد و آب استخر را غرق خون کرد. خوشبختانه جراحت او با چند بخیه بهبود یافت و وی به مسابقات ادامه داد و قهرمان این مسابقات شد. مثال دیگر آن‌ که دیمیتری سائوتین، قهرمان روسی، در المپیک گذشته و در المپیک ۲۰۰۴ آتن در مسابقات شیرجهٔ هماهنگ از تختهٔ ۳ متر با تخته برخورد کرد و باعث شد تیم روسیه از مقام اول به مقام یکی مانده به آخر تغییر مکان دهد که باعث حیرت همگان در این رشته شد. به‌ هرحال، در المپیک ۲۰۰۴ آتن نیز مسابقات به همین شکل برگزار شد، و با توجه به این‌که ۳۰ مدال در این رشته‌ ها توزیع می‌ شد، اکثر کشور های صاحب‌ نام شیرجه مانند چین، آمریکا و روسیه کوشیدند تا با برنامه‌ریزیِ صحیح در این مسابقات مدال بیاورند.

خطراتی که ممکن است در هنگام شیرجه‌ رفتن پیش آید

۱. ورود بد به آب: معمولا آسیب‌ هایی که بر اثر برخورد ناشیانه با آب پیش می‌ آید جدی و خطرناک نیست و ممکن است چند لحظه سوزش در بدن ایجاد شود ولی در مدت کوتاهی برطرف می‌ شود. اگر پاها هنگام ورود به آب، بیش از حد برگردد یا زودتر از زمان لازم شیرجه‌ رو بدنش را به‌ طرف بالا قوس دهد، یعنی قبل از این‌ که بدنش کاملا در آب فرو رود به‌ طرف سطح آب بیاید، ممکن است ضربهٔ شدیدی به مهرهٔ کمرش وارد شود.

۲. برخورد به تخته یا سکوی پرش: به‌ طور کلی صدماتی که بر اثر برخورد با تخته یا سکوی پرش پیش می‌ آید، به ناحیهٔ سر محدود می‌ شود، و این مسئله اغلب شامل شیرجه‌ های گروه مهتاب (تو) و فرنگی می‌ شود که به‌ علت خطای جدا شدن از سکو یا تختهٔ پرش پیش می‌ آید و گاهی بسیار جدی است، اما به‌ ندرت اتفاق می‌ افتد، درحالی‌ که جراحت وارد شده به سر را باید جدی گرفت و درصدد معالجهٔ پزشکی برآمد.

۳. فشار به گوش‌ها: افرادی که به زکام یا ناراحتی‌ های گوش یا سرماخوردگی مبتلا هستند نباید به عمق ۳ متری آب بروند چون ممکن است که گوش داخلی دچار عفونت شده یا پرده صماخ گوش پاره شود. فشار آب همراه با عمق آب افزایش می‌یابد به‌طوری‌ که سرعت افزایش آن برای هر فوت (۳٪متر) حرکت به طرف پایین می‌ باشد.

۴. برخورد به کف استخر با عمق کم‌ آب یا اشیاء زیر آب: بزرگ‌ ترین خطری که افراد را در زمان شیرجه‌ رفتن تهدید می‌ کند این است که از ناحیهٔ سر با کف استخر یا اشیاء زیر آب در محل‌ هایی که شناخته‌ شده نیستند، برخورد کند. این مسئله در بسیاری موارد موجب فلج نسبی به‌علت آسیب‌ دیدگی نخاع، و در موارد شدید، منجر به مرگ خواهد شد. البته چنین اتفاقی به‌ ندرت برای شیرجه‌ روندگان در مسابقات پیش می‌ آید، زیرا عمق آب با قوانین و مقررات رسمی مطابقت دارد.

عواملی که تعیین‌ کنندهٔ عمق آب است و به‌ طور جدی باید به آن‌ ها توجه کرد

۱. قد شیرجه‌ رونده: برای جلوگیری از صدمات نباید هیچگونه شیرجه‌ ای به‌طور عمودی (حتی بر لبهٔ استخر) اجرا گردد که عمق آن کمتر از قد شیرجه‌ رو در حالت کشیده، یعنی بازو ها در بالای سر قرار داشته‌ باشد. زمانی که بدن به‌ طرف کف استخر حرکت می‌ کند و در آب غوطه‌ ور می‌ شود، با نیروی پرتاب آب به‌ طرف سطح مواجه می‌ شود و به نیروی حرکتیِ زیادی برای رفتنِ بیشتر به عمق آب نیازمند خواهد بود.

۲. فاصلهٔ افت: اگر ارتفاع معینی را در نظر بگیریم، همهٔ شیرجه‌ روندگان بدون توجه به وزن بدنشان با یک سرعت وارد آب خواهند شد. شتاب زمان ورود به آب فقط به فاصلهٔ افت بستگی دارد. ازآنجا که نیروی حرکتی فرایند حجم و شتاب بدن در زمان ورود به آب است، شیرجه‌ رفتن از ارتفاع زیاد نیز شتاب لحظهٔ ورود به آب را افزایش داده و آب برای خنثی‌ کردن نیروی حرکتی زیاد به عمق بیشتری نیازمند خواهد بود.

۳. زاویهٔ ورود و عمق آب: زمانی که از لبهٔ استخر یا سکو های پرش کم‌ ارتفاع به درون آب شیرجه زده می‌ شود می‌توان از هر زاویه‌ ای، از زاویهٔ نزدیک به خط عمود گرفته تا زاویهٔ نزدیک به خط افق، وارد آب شد. وظیفهٔ شیرجه‌ رونده این است که قبل از هر اقدامی در جهت شیرجه‌ رفتن به درون آب، عمق آب را بررسی کند. پرش به‌طور عمودی با پا به درون آب سریع‌ ترین روش رسیدن به کف استخر است، و این کار بهترین امتحان برای سنجش عمق آب می‌ باشد. اگر عمق آب کم باشد و امکان ورود عمودی به آب وجود نداشته‌ باشد، باید زاویهٔ ورود به آب را متناسب با عمق آن تغییر داد.

اگر شیرجه‌ رونده‌ ای با زاویهٔ ۶۰ درجه نسبت به عمق آب شیرجه برود عمق آب باید ۵ فوت و ۷ اینچ (۱٫۷۰ متر) باشد و اگر با زاویه ۳۰ درجه وارد آب شود به عمق ۴ فوت (۱٫۲۰ متر) نیاز است، و اگر با زاویهٔ ۱۵ درجه شیرجه برود عمق ۲ فوت (۰٫۶۱ متر = ۶۱ سانتیمتر) نیاز است.

منابع

• کتاب آموزش شیرجه، ترجمه و تألیف مهرداد هجیر