می‌اندیشم پس هستم

می‌اندیشم، پس هستم یا فکر می‌کنم، پس هستم (به لاتین: Cogito ergo sum) جملهٔ معروف رنه دکارت، فیلسوف فرانسوی، است. این جمله که ابتدا در رساله گفتار در روش و سپس در اصول فلسفه آمده‌است، اولین اصل دکارت است که با تکیه بر آن فرضیه مابعدالطبیعه (متافیزیک) خود را در کتاب تأملات در فلسفه اولی بنیان نهاد و «اعتمادبه‌نفس» را به عنوان اصالت در علم فلسفه گنجاند. محتوای این جمله از نوع استنتاج منطقی نیست، بلکه نوعی شهود عقلی است.

ترجمه و تلفظ

تلفظ اصلی، «کوگیتو ارگو سوم» است، ولی در فارسی بیشتر از گویش فرانسوی کوژیتو … استفاده می‌شود. ترجمه «من فکر می‌کنم، پس کسی هستم» امانت‌دارانه نیست بلکه با اضافه کردن «کسی» معنی را به نوعی باز کرده، در صورتی که «هستی = بودن» و «کسی بودن = شخصیت» تفاوت بسیاری با یکدیگر دارند. دکارت در آثار اولیه خود می‌گوید: «ego cogito, ergo sum» که همان من می‌اندیشم پس هستم است ولی بعدها «من» از جمله حذف شده‌است.

نقد و بررسی

ابن سینا معتقد است هرگز نمی توان با فعل خود، نفس خود را ثابت کرد. زیرا نفس، یا بدیهی است که حق هم همین است، یا نظری است که آنگاه به هیچ وجه اثبات شدنی نیست. اگر هستی خود ما مجهول باشد، هیچ راهی برای اثبات آن نیست. هستی ما یا بدیهی است یا نظری اثبات ناپذیر.

اگر هستی ما بدیهی باشد، جمله «من هستم» نیازی به استدلال ندارد؛ اما چنانچه هویت و وجود من مجهول و مشکوک باشد، چگونه می توان آن را اثبات کرد؟ اگر کسی بگوید «چون شک می کنم، می اندیشم و چون می اندیشم، هستم»، با اندیشه خود که اثر خود اوست، می خواهد خود را اثبات کند، در حالی که این راه به مقصد نمی رسد، چون این اندیشه، یا مطلق است یا مضاف؛ در صورت اطلاق، اندیشنده مطلق را ثابت می کند؛ بدین معنی که در جهان اگر اندیشه ای هست، اندیشنده ای هم هست؛ اگر فکری هست، متفکری هم هست؛ اگر علمی هست، عالمی هم هست.

اگر این اندیشه مضاف باشد و بگوید «اندیشه من»، پس قبلا خود را ثابت کرده است، چون می گوید «من می اندیشم، پس هستم». این «میم» نشانه آن است که قبلا خودش را یافته است، چون این «میم» به خود او برمی گردد، پس اندیشه مطلق، اندیشنده مطلق را ثابت می کند و اندیشه مظاف، مبتنی بر اثبات مضاف الیه (میم یا من) قبل از استدلال بر اوست.

جستارهای وابسته

• انسان معلق
• نفس‌گرایی

منابع

• آثار فلسفی رنه دکارت، کتاب دوزبانه آلمانی/فرانسوی، نشر بنگاه Felix Meiner هامبورگ، ۱۹۹۶، بخش ۴، ص ۵۵